Ở hầu hết các quốc gia, chính sách huy động mọi nguồn lực cho giáo dục đều theo xu hướng mở và rất năng động. Bên cạnh nguồn ngân sách quốc gia còn có chế độ thu học phí thích ứng với từng đối tượng, khuyến khích và cho phép thu hút mọi đóng góp của các tầng lớp dân cư, các tổ chức kinh tế - xã hội, các nhà hảo tâm và các tổ chức quốc tế. Nhờ có các nguồn thu đa dạng đó, ngành giáo dục chủ động thực hiện đa dạng hoá các loại hình đào tạo. Như vậy, đa dạng hoá các nguồn lực cho giáo dục, đa dạng hoá các lực lượng tham gia vào quá trình giáo dục, đa dạng hoá các loại hình đào tạo… đang là xu thế quốc tế hoá trong giáo dục.
Thực hiện chủ trương xã hội hoá giáo dục, ở nước ta đã xuất hiện hàng loạt các trường đại học dân lập, tư thục. Tất cả các cơ sở giáo dục này được gọi chung là cơ sở giáo dục ngoài công lập. Hoạt động của các cơ sở giáo dục ngoài công lập đã đóng góp một phần rất quan trọng vào sự nghiệp giáo dục của nước ta. Việc xã hội hoá và đa dạng hoá các loại hình giáo dục đã góp phần mở rộng cơ hội học tập cho nhân dân, thu nhận nhiều sinh viên tham gia học tập, từ đó trang bị những kiến thức cần thiết đáp ứng nhu cầu nhân lực cho xã hội. Hiện nay, cả nước có 195 trường đại học, tuyển sinh 265.000 sinh viên, trong đó 41 trường đại học dân lập, tư thục tuyển sinh 54.000 sinh viên, chiếm 21% số trường và 20% số chỉ tiêu tuyển sinh trong khi định hướng của ngành Giáo dục và đào tạo là đến năm 2010, tỷ lệ sinh viên đại học ngoài công lập phải ít nhất đạt 40%2. Điều đó cho thấy cần tạo điều kiện để các trường ngoài công lập đã được thành lập củng cố cơ sở vật chất, tăng cường đội ngũ giảng viên cơ hữu mới có thể thực hiện được định hướng xã hội hoá giáo dục của Đảng.
Trong khi đẩy mạnh xã hội hoá giáo dục, Nhà nước vẫn giữ vai trò trọng yếu trong việc cung cấp dịch vụ giáo dục ở tất cả các bậc học nói chung và ở bậc đại học nói riêng. Hệ thống giáo dục đại học được mở rộng cả về ngành nghề, quy mô và loại hình đào tạo. Mạng lưới các trường đại học đã đáp ứng được yêu cầu đào tạo nguồn nhân lực phục vụ phát triển kinh tế - xã hội của đất nước và nhu cầu học tập ngày càng tăng trong xã hội. Số lượng trường đại học đã phát triển nhanh hơn lộ trình được xác định trong Nghị quyết số 14/2005/ NQ-CP của Chính phủ ngày 02/11/2005 về đổi mới cơ bản và toàn diện giáo dục đại học. Tính đến tháng 3/2009, cả nước có 195 trường đại học, trong đó có 154 trường công lập và 41 trường ngoài ngân sách3. Trong khi đó, Nghị quyết của Chính phủ đặt ra lộ trình đến năm 2010 cả nước có 171 trường đại học. Điều đó cho phép khẳng định việc thành lập các trường đại học cả công lập và tư thục trong vài năm gần đây là vội vã, không tuân thủ lộ trình mà Chính phủ đã xác định và vì thế, ít nhiều ảnh hưởng đến chất lượng đào tạo đại học. Cũng theo lộ trình, đến năm 2020 cả nước sẽ có 225 trường đại học mà hiện nay đã có 195 trường nên chúng tôi cho rằng, trong 5 năm tới không nên thành lập thêm mà cần tăng cường củng cố các trường mới thành lập về tất cả các mặt từ cơ sở vật chất đến đội ngũ giảng viên.
Nhà nước đã ban hành một hệ thống các văn bản pháp quy điều chỉnh hoạt động các trường ngoài công lập. Điều đó chứng tỏ vai trò của các trường đại học ngoài công lập đã được khẳng định. Từ nay, ở nước ta thực hiện mô hình song song tồn tại giáo dục công lập và giáo dục ngoài công lập. Giáo dục ngoài công lập là một bộ phận cấu thành của hệ thống giáo dục quốc dân. Số sinh viên ngoài công lập cũng tăng dần và năm 2009 đã chiếm khoảng 20% tổng số chỉ tiêu tuyển sinh.
Tóm lại, hoạt động của hệ thống giáo dục ngoài công lập đã góp phần mở rộng cơ hội giáo dục cho mọi người với những mục tiêu, nội dung và loại hình đào tạo thích hợp với từng đối tượng, từng khu vực và từng địa phương, đồng thời huy động thêm nhiều nguồn kinh phí cho phát triển nguồn nhân lực.
2. Những giải pháp nâng cao chất lượng đào tạo đối với đại học ngoài công lập
Chủ trương xã hội hoá giáo dục và xây dựng xã hội học tập của Đảng chỉ có thể được thực hiện thông qua chất lượng đào tạo cụ thể của mỗi trường đại học ngoài công lập. Trăn trở để đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng đào tạo là trách nhiệm của mỗi nhà giáo có tâm huyết. Với tinh thần đó, chúng tôi xin đưa ra một số giải pháp nâng cao và ổn định chất lượng đào tạo đối với đại học ngoài công lập.
- Xây dựng đội ngũ giáo viên và xác lập vị trí trung tâm của sinh viên trong trường
Để nâng cao và ổn định chất lượng đào tạo nhất thiết phải xây dựng cho được đội ngũ cán bộ giáo viên cơ hữu của trường. Người thầy có vai trò quan trọng trong việc đào tạo, rèn luyện, phát triển trí tuệ và nhân cách cho thế hệ trẻ, giữ vai trò quyết định trong việc bảo đảm chất lượng giáo dục. Chỉ số về đội ngũ giảng viên là một trong các tiêu chuẩn buộc phải có đối với một trường đại học. Bộ Giáo dục và đào tạo chỉ cho phép mở trường mới, mã ngành đào tạo mới khi có đủ tiêu chuẩn về đội ngũ giảng viên và các điều kiện khác. Các chỉ số về đội ngũ giảng viên không chỉ là số lượng, mà còn là chất lượng và cơ cấu đội ngũ. Đội ngũ giảng dạy chất lượng cao là nhân tố cơ bản trong đảm bảo chất lượng giáo dục đại học.
Đại học ngoài công lập muốn phát triển thì trước hết phải lấy sinh viên làm trung tâm của mọi hoạt động trong trường. Tất cả vì sinh viên, đặt lợi ích của sinh viên lên trên lợi ích của nhà đầu tư. Phải trăn trở, tâm huyết với sinh viên, tìm cách giúp sinh viên tích luỹ sức lao động trí tuệ trong những năm tháng học tập tại trường để các em vững vàng lập nghiệp, tạo chỗ đứng phù hợp sau khi ra trường. Trí tuệ của sinh viên phải được chăm lo toàn diện gồm 3 yếu tố hợp thành là Trí (kỹ năng tác nghiệp nghề được đào tạo), thể (năng lực sáng tạo và sức khoẻ) và mỹ (nhân cách, biết cách xử sự trong xã hội). Muốn bảo đảm được điều đó, mỗi cán bộ giáo viên cần phải chăm lo xây dựng môi trường giáo dục trên cơ sở đoàn kết nội bộ tốt. Đoàn kết nội bộ phải được xác định là nhiệm vụ hàng đầu của mỗi cán bộ nhân viên cơ hữu, bất kể là chức danh gì. Đoàn kết nội bộ là yếu tố quan trọng để nâng cao chất lượng đào tạo.
Hiện nay, một số nhà quản lý băn khoăn trước việc phân hoá cấp độ về chất lượng giáo dục giữa các trường đại học. Chúng tôi cho rằng, việc phân tầng chất lượng là thực tế hiển nhiên ở tất cả các nước trên thế giới.
Các nhà quản lý giáo dục đại học hiện nay đang tranh luận một vấn đề khá nhạy cảm và hóc búa: mối quan hệ giữa chất lượng và số lượng. Một số cho rằng, cương quyết không hy sinh chất lượng cho số lượng, nghĩa là chỉ tuyển những học sinh học giỏi vào đại học, tuyển không đủ số lượng thì thôi. Chúng tôi cho rằng, nhìn nhận vấn đề này như thế là quá cứng nhắc, hơn nữa, xét trên phương diện nào đó là thiếu công bằng trong cơ hội học tập ở bậc đại học. Hạn chế số lượng để tập trung cho chất lượng là biện pháp cổ điển, bởi lẽ số sinh viên đại học nước ta chưa đủ so với yêu cầu nguồn nhân lực. Không phải giảm số lượng thì mặc nhiên có chất lượng, và đôi khi phải tăng số lượng thì mới có chất lượng. Cần chuẩn hoá chất lượng trên cơ sở phân tầng và phải thừa nhận rằng, sinh viên tốt nghiệp đại học ở bất kỳ nước nào cũng có nhiều tầng chất lượng.
- Xây dựng cơ sở vật chất
Tăng cường cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ giảng dạy, bảo đảm điều kiện giảng dạy tốt nhất cho giáo viên. Mặc dù đã có quy định các trường phải sử dụng bao nhiêu phần trăm nguồn thu từ học phí để đầu tư vào cơ sở vật chất phục vụ giảng dạy, nhưng xem ra việc thực hiện và giám sát vẫn còn khá lỏng lẻo nên cơ sở vật chất của nhiều trường hiện nay còn xa mới đạt chuẩn. Không có cơ sở vật chất đủ chuẩn mực không thể gọi là trường, do vậy, muốn có một trường đại học thì không thể coi nhẹ đầu tư cơ sở vật chất. Để có trường phải có đất. Cần thực hiện chế độ ưu đãi trong việc sử dụng đất để xây trường như đã quy định tại Điều 103 Luật Giáo dục. Đây là vấn đề cần được các nhà quản lý lưu tâm hơn nữa cho quá trình thúc đẩy xã hội hoá giáo dục. Giảng đường chật chội, thuê mượn, phòng thí nghiệm lạc hậu và thư viện nghèo nàn không thể là nơi đào tạo có chất lượng, nhất là những ngành công nghệ tiên tiến.
- Xây dựng chương trình, giáo trình
Ngoài những yêu cầu chung, các trường đại học ngoài công lập được thành lập và xây dựng đúng vào giai đoạn nền giáo dục đại học Việt Nam nói riêng và thế giới nói chung đang phải đổi mới nhiều mặt. Để đáp ứng nhu cầu đổi mới đó và đặc biệt, để nâng cao chất lượng đào tạo, vấn đề cần quan tâm đầu tiên là phải khẩn trương đổi mới chương trình, nội dung và phương pháp đào tạo. Nội dung giáo dục phải bảo đảm tính cơ bản, toàn diện, thiết thực, hiện đại và có hệ thống; coi trọng giáo dục tư tưởng và ý thức công dân; bảo tồn và phát huy truyền thống tốt đẹp bản sắc văn hoá dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hoá nhân loại; phù hợp với sự phát triển về tâm sinh lý của người học.
Nội dung, phương pháp giáo dục phải được thể hiện thành chương trình giáo dục; chương trình giáo dục phải được cụ thể hoá thành sách giáo khoa, giáo trình. Chương trình giáo dục, sách giáo khoa, giáo trình phải phù hợp với mục tiêu giáo dục của từng bậc học, cấp học và từng trình độ đào tạo, bảo đảm tính ổn định và tính thống nhất. Chuẩn hoá chương trình và giáo trình là xương sống của giáo dục đại học tại tất cả các nước trên thế giới, không phân biệt giàu, nghèo, phát triển hay đang phát triển. Chuẩn hoá chương trình và giáo trình là cơ sở để các trường đại học ngoài công lập nâng cao chất lượng đào tạo. Bộ Giáo dục và đào tạo cần định sớm một lịch trình cho các trường đại học ngoài công lập xây dựng chương trình tổng thể của từng trường, từng ngành và từng môn học. Mỗi trường cần xác lập cơ chế quản lý giáo trình, giáo án, đề cương bài giảng, giáo trình tham khảo. Cần xúc tiến biên soạn giáo trình riêng của trường và phát hành giáo trình cho sinh viên khi đã được Hội đồng khoa học và đào tạo duyệt. Nghiên cứu áp dụng xu thế giáo dục hiện đại: lấy sinh viên làm trung tâm, nghĩa là phải chú ý đến đặc điểm, quyền lợi của sinh viên, phải tổ chức cho sinh viên hoạt động một cách tích cực và sáng tạo. Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng năng lực tự học, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên.
- Dân chủ hoá hoạt động ở trường ngoài công lập
Ngay từ năm 1998, Chính phủ đã ra Nghị định ban hành Quy chế thực hiện dân chủ cơ sở cho phường, xã và cơ quan hành chính. Việc thực hiện dân chủ ở trường học là vô cùng cần thiết do yêu cầu của quá trình thực hiện nhiệm vụ đào tạo nguồn nhân lực cho xã hội. Bộ Giáo dục và đào tạo từ đầu năm 2000 cũng đã ban hành Quy chế thực hiện dân chủ trong hoạt động của nhà trường. Trường ngoài công lập là đơn vị sự nghiệp hoạt động theo chế độ sở hữu tập thể, vì vậy trong bản Quy chế dân chủ cần nhấn mạnh đến dân chủ trực tiếp. Thông qua dân chủ trực tiếp của cán bộ, giảng viên, nhân viên cơ hữu thì Hội đồng quản trị sẽ vững mạnh vì thường xuyên nắm bắt được ý nguyện của người lao động để thực hiện thật chuẩn mực những việc quản lý hàng ngày, và ngược lại, Hội đồng quản trị vững mạnh, đoàn kết thì bảo đảm được đầy đủ các điều kiện thuận lợi cho người lao động thực hiện quyền dân chủ trực tiếp. Phát huy dân chủ trực tiếp là vấn đề có tầm chiến lược để trường ngoài công lập phát triển bền vững, tạo lập được chỗ đứng xứng đáng trong hệ thống các trường đại học của nước nhà.
- Hoàn thiện cơ chế giám sát của Nhà nước đối với đại học
Từ điển Tiếng Việt định nghĩa: Giám sát là “theo dõi và kiểm tra xem có thực hiện đúng những điều quy định không”. Như vậy, giám sát bao gồm hai hành vi là theo dõi và kiểm tra. Trong hoạt động giám sát, theo dõi và kiểm tra là hai công việc nối tiếp nhau. Trên cơ sở kết quả của giám sát, người ta sẽ thực hiện việc kiểm định đào tạo. Kiểm định đào tạo là một quá trình xác nhận tình trạng một cơ sở đào tạo hoặc một chương trình đào tạo sau khi đã kiểm tra nhằm công nhận cơ sở hoặc chương trình đó về mức độ hoàn thành nhiệm vụ, tính toàn vẹn và chất lượng đào tạo, làm cho cộng đồng giáo dục và công chúng tin cậy ở cơ sở đào tạo và chương trình đó. Kiểm định đào tạo có chức năng quan trọng là khuyến khích mọi cố gắng để hướng tới việc nâng cao chất lượng, hiệu quả giáo dục và đào tạo.
Sự phát triển nhanh của các khu vực giáo dục đại học đòi hỏi Nhà nước cần có một chính sách đối xử bình đẳng giữa khu vực công lập và ngoài công lập, đồng thời phải quan tâm giám sát về chất lượng và tính hợp lý của các chương trình đào tạo. Bộ Giáo dục và đào tạo phải xiết chặt công tác kiểm tra và chỉ khi đạt được tiêu chuẩn về đội ngũ giảng viên, cơ sở vật chất mới cho phép tuyển sinh.
Với một hệ thống giáo dục đại học cả công lập và ngoài công lập song song tồn tại, nếu Chính phủ thực hiện một phương thức quản lý nhất loạt như nhau liệu có thực tiễn và hiệu quả không? Tư duy quản lý đối với khu vực giáo dục ngoài công lập không thể dựa vào mệnh lệnh hành chính dơn thuần mà có lẽ, phải dựa vào khuyến khích tài chính hoặc dựa vào sự phản ánh từ người sử dụng sinh viên tốt nghiệp để thực hiện.
Cần nhận thức đầy đủ tính quy luật hay cơ chế tự vận động của khu vực xã hội hoá để sử dụng cơ chế này trong việc giám sát và định hướng chúng đến mục tiêu mong muốn về chất lượng và hiệu quả. Vai trò của các cơ quan quản lý nhà nước trong việc giám sát khu vực giáo dục ngoài công lập thể hiện ở chỗ biết sử dụng các công cụ quản lý tác động vào nó thông qua cơ chế vốn có của nó và hướng nó vận động theo các mục tiêu mong muốn.
Cơ chế giám sát khu vực giáo dục xã hội hoá một mặt phải thừa nhận tính khách quan của các đặc trưng vốn có của nó và mặt khác phải biết lựa chọn phương thức tác động thích hợp mới vận hành có hiệu quả chính sách xã hội hoá giáo dục trong thực tiễn. Mô hình giám sát thích hợp đòi hỏi phải khẳng định vai trò của các cơ quan và các cấp khác nhau thông qua việc tách bạch giữa việc hoạch định chính sách với chức năng quản lý vĩ mô. Cần phải có một cơ quan cấp vụ quản lý khu vực xã hội hoá giáo dục và quản lý đại học ngoài công lập. Việc thành lập Hiệp hội các trường đại học và cao đẳng ngoài công lập đáng được khích lệ. Hiệp hội cần hoạt động tích cực hơn nữa cho quá trình thực hiện xã hội hoá giáo dục.
Để có được một phương thức giám sát và điều phối hiệu quả, cần quan tâm hoàn thiện hành lang pháp luật về giáo dục nói chung và hệ thống các văn bản pháp quy điều chỉnh lĩnh vực xã hội hoá giáo dục nói riêng. Luật Giáo dục và các văn bản dưới luật, các điều lệ, các quy chế nội bộ của các trường ngoài công lập cần phải được hợp thành một thể thống nhất, không mâu thuẫn, chồng chéo lẫn nhau, và phải được xây dựng trên tinh thần đề cao hơn nữa quyền tự chủ và tự chịu trách nhiệm xã hội của trường đại học.
Bộ Giáo dục và đào tạo là người chỉ huy, bẻ lái và các trường là những tay chèo của con thuyền giáo dục đại học. Các tay chèo phải được tự chủ để chèo đủ lực và đúng hướng, còn người chỉ huy có trách nhiệm kiểm tra và uốn nắn các tay chèo, loại bỏ tay chèo nào không hoàn thành nhiệm vụ. Làm được như thế thì chắc chắn con thuyền đại học sẽ đến bến.
Với năm giải pháp cụ thể trên, chắc chắn rằng chất lượng sinh viên tốt nghiệp đại học của chúng ta sẽ không thua kém so với các nước trong khu vực.
