Hoàn thiện quy định của pháp luật về tách hợp tác xã ở Việt Nam

21/12/2020

NGUYỄN VĂN BAN

Sở Tư pháp tỉnh Lai Châu

Tóm tắt: Hợp tác xã (HTX) là một loại hình kinh tế tập thể khá phổ biến, hoạt động trên nhiều lĩnh vực đời sống xã hội và hiện diện ở các nền kinh tế có trình độ phát triển khác nhau. Ở Việt Nam, HTX do các cá nhân, hộ gia đình, pháp nhân có nhu cầu, lợi ích chung, tự nguyện, góp vốn, góp sức lập ra để phát huy sức mạnh tập thể của từng xã viên tham gia hợp tác xã, cùng giúp nhau thực hiện có hiệu quả các hoạt động sản xuất kinh doanh và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần góp phần phát triển kinh tế-xã hội của đất nước. Trong thực tiễn hoạt động, việc chia tách, sáp nhập HTX luôn luôn phát sinh. Chính vì vậy, các thủ tục về tách, sáp nhập cần phải được thực hiện một cách dễ dàng, khoa học, bảo đảm được quyền lợi của các thành viên trong HTX. Trong phạm vi bài viết này, tác giả phân tích một số bất cập của việc tách HTX và đề xuất một số giải pháp hoàn thiện quy định của pháp luật về vấn đề này.
Từ khóa: Hợp tác xã, tách hợp tác xã, kinh tế tập thể.
Abstract: Cooperatives are a popular model of the collective economy that operates in several sectors of the societies and are applied in different economies. In Vietnam, the cooperatives are established by individuals, households, and legal entities with common needs and interests, with a voluntary capital contribution, so they can promote the collective strength from members of the cooperatives, helping one another effectively carry out production and business activities, improving the material and spiritual life, contributing to the socio-economic development of the country. In practice, the separation and merging of cooperatives usually occur. Therefore, the procedures for separating and merging need to be carried out in a simple and scientific manner, which ensures the interests of members of the cooperatives. Under the scope of this article, the author provides an analysis of some inadequacies of the separation of cooperatives and proposes a number of recommendations for further improvements of the related legal regulations..
Keywords: Cooperatives ; separation of cooperatives ; cooperative economy.
 KT-HỢP-TÁC-XÃ.jpg
Ảnh minh họa: Nguồn internet
1. Dẫn nhập
Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng xác định: “Kinh tế tập thể phát triển với nhiều hình thức hợp tác đa dạng, trong đó HTX là nòng cốt”, “kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân”[1]. Đặc biệt, tổng kết 15 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa IX về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể Bộ Chính trị đã đánh giá tình hình và khẳng định vị trí, vai trò nền tảng của khu vực kinh tế tập thể, hợp tác xã trong nền kinh tế quốc dân[2]
HTX đang hoạt động có hiệu quả, từng bước khẳng định vai trò, vị trí của mình. HTX không ngừng nâng cao thu nhập cho các thành viên, hỗ trợ kinh tế hộ phát triển góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế, xóa đói giảm nghèo, có những đóng góp quan trọng cho phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, hầu hết các HTX vẫn chưa có sự thay đổi về chất, phạm vi hoạt động chưa được mở rộng. Chưa có nhiều mô hình HTX điển hình, hoạt động kinh doanh có hiệu quả. Nhận thức của xã viên về tổ chức sản xuất, tiêu thụ sản phẩm trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập còn rất hạn chế. Có những HTX sau khi được thành lập nhưng do những mâu thuẫn, tranh chấp nội bộ dẫn đến đình trệ trong hoạt động, các xã viên đồng thuận muốn tách HTX nhưng không nắm rõ được về trình tự, thủ tục, giải quyết các vấn đề phát sinh như công nợ, về tài sản. Ngoài ra, quy định của pháp luật điều chỉnh hoạt động của HTX, trong đó có quy định về chuyển đổi loại hình HTX và tổ chức lại còn nhiều bất cập dẫn đến khó khăn, vướng mắc trong quá trình thực hiện trong đời sống thực tiễn.
Theo quy định của Luật Hợp tác xã năm 2012 (Luật HTX), trong quá trình hoạt động của HTX, các thành viên có thể quyết định tách HTX để thực hiện các hoạt động tái cấu trúc lại của HTX phù hợp với nhu cầu và mong muốn của các thành viên. Tách HTX được thực hiện bằng cách chuyển một phần tài sản hiện có, chuyển các quyền và nghĩa vụ của HTX để thành lập HTX mới.
Trong các hình thức tái cấu trúc HTX, thì loại hình tách HTX có đặc thù là HTX trước khi tách sẽ thực hiện chuyển một phần tài sản, quyền và nghĩa vụ để thành lập HTX mới, HTX bị tách sẽ không chấm dứt tồn tại mà sẽ thay đổi đăng ký kinh doanh và HTX được tách sẽ đăng ký thành lập tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền.
Như vậy, tách HTX sẽ có sự khác biệt với chia HTX, nếu như chia HTX thì HTX bị chia sẽ chấm dứt hoạt động sau khi được cơ quan nhà nước có thẩm quyền thay đổi nội dung đăng ký kinh doanh, còn tách HTX thì cả HTX bị tách và HTX được tách sẽ vẫn tồn tại và hoạt động sau khi được cơ quan nhà nước có thẩm quyền ghi nhận việc tách.
Từ những phân tích nêu trên, có thể hiểu tách HTX như sau: Tách HTX là việc HTX thực hiện chuyển một phần tài sản, quyền và nghĩa vụ của HTX hiện có (gọi là HTX bị tách) để thành lập một hoặc một số HTX mới (gọi là HTX được tách) mà không chấm dứt tồn tại của HTX bị tách.
Hợp tác xã là một loại hình kinh tế tập thể có tư cách pháp nhân, vì thế việc tách HTX xuất phát từ nền tảng lý luận của tách pháp nhân nói riêng và tổ chức lại pháp nhân nói chung. Theo đó, một pháp nhân có thể tách thành nhiều pháp nhân theo quy định của điều lệ hoặc theo quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Sau khi tách, pháp nhân bị tách và pháp nhân được tách thực hiện quyền, nghĩa vụ của mình phù hợp với mục đích hoạt động của các pháp nhân đó.
 -Đặc điểm của tách hợp tác xã
   Thứ nhất, tách HTX là một hình thức tái cấu trúc HTX.
Trong các phương thức tái cấu trúc HTX, hình thức tách HTX mang tính đặc trưng khi HTX ban đầu chỉ chuyển một phần tài sản, quyền và nghĩa vụ của HTX để hình thành ra một hoặc một số HTX mới, HTX bị tách sẽ không chấm dứt hoạt động của mình. Việc tái cấu trúc bằng hình thức tách sẽ giúp HTX hoạt động hiệu quả hơn, trong lĩnh vực kinh doanh nhất định. Vì thế, các HTX thực hiện tái cấu trúc bằng hình thức tách là những HTX có đa dạng các ngành nghề khác nhau, muốn HTX tách ra thành các HTX mới đảm nhiệm những ngành nghề kinh doanh nhất định. HTX mới sẽ được chuyển một phần tài sản, quyền và nghĩa vụ, các xã viên nhất định để thực hiện các hoạt động kinh doanh ngành nghề nhất định phù hợp và hiệu quả hơn.
Ngoài ra, các HTX có quy mô lớn, số lượng xã viên quá nhiều làm giảm tính hiệu quả của mô hình HTX. Khi HTX có quy mô quá lớn rất dễ dẫn đến tình trạng mất cân bằng trong việc quản lý HTX. Các xã viên muốn tách HTX nhằm đảm bảo tính hiệu quả hơn đối với các xã viên của HTX.
Thứ hai, sau khi thực hiện tách, HTX bị tách không chấm dứt hoạt động.
Khác với hình thức chia HTX, khi HTX được chia đăng ký thành lập, thì HTX chia sẽ chấm dứt hoạt động. Đối với hình thức tách HTX, thì HTX bị tách vẫn tồn tại cùng với HTX được tách. Việc tách HTX chỉ là việc chuyển một phần tài sản của HTX hiện có sang để thành lập HTX mới, vì thế HTX bị tách sẽ chỉ thay đổi về tài sản và xã viên và vẫn hoạt động kinh doanh.
Thứ ba, HTX bị tách và được tách phải liên đới chịu trách nhiệm về các nghĩa vụ pháp lý.
Các nghĩa vụ pháp lý bao gồm các khoản nợ chưa thanh toán, hợp đồng lao động và nghĩa vụ khác của HTX bị tách. Việc liên đới chịu trách nhiệm về các khoản nợ chưa thanh toán hay hợp đồng lao động chỉ phát sinh thời điểm trước khi thực hiện việc tách HTX, còn những khoản nợ sau khi tách thì độc lập với nhau. HTX mới sẽ kế thừa quyền và nghĩa vụ của HTX bị tách.
Theo quy định của Điều 52 Luật HTX, chủ thể trực tiếp quyết định việc tách HTX là các thành viên của HTX ; bởi lẽ, việc tách HTX sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến các quyền lợi hợp pháp của các thành viên trong HTX. Các thành viên có quyền bình đẳng, quyền biểu quyết ngang nhau không phụ thuộc vốn góp vào HTX.
Thông qua biểu quyết tại Đại hội thành viên, các thành viên có quyền quyết định việc HTX có thực hiện tách hay không, tỷ lệ thông qua nghị quyết của Đại hội thành viên HTX được pháp luật quy định cụ thể. Việc thực hiện quyền biểu quyết về tách HTX thể hiện quyền tự do ý chí của các thành viên.
Hội đồng quản trị là cơ quan quản lý của HTX, vì thế, khi đại hội thành viên thông qua nghị quyết về việc tách HTX, hội đồng quản trị có trách nhiệm gửi thông báo bằng văn bản cho các chủ nợ, các tổ chức và cá nhân có quan hệ kinh tế với HTX về quyết định tách và giải quyết các vấn đề có liên quan trước khi tiến hành thủ tục thành lập HTX mới.
Việc tách HTX được thực hiện phải thông qua các thủ tục đăng ký với cơ quan nhà nước có thẩm quyền bao gồm:
Thứ nhất, đăng ký thành lập HTX mới được tách ra từ HTX ban đầu.
Việc thực hiện thủ tục này là do người đại diện theo pháp luật của HTX được tách thực hiện tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Chỉ khi được cấp giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh, thì HTX được tách mới thực hiện các hoạt động kinh doanh. Hồ sơ đăng ký thành lập HTX mới phải kèm theo biên bản và nghị quyết của Đại hội thành viên HTX bị tách.
Thứ hai, đăng ký thay đổi nội dung đăng ký kinh doanh của HTX bị tách.
Người đại diện theo pháp luật của HTX bị tách sẽ thực hiện thay đổi nội dung đăng ký kinh doanh, sự thay đổi có thể về vốn điều lệ của HTX, về số lượng xã viên của HTX hoặc về các quyền và nghĩa vụ của HTX bị tách.
Các hồ sơ, trình tự, thủ tục tách HTX được thực hiện thông qua cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Hồ sơ và trình tự thủ tục tách tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền được pháp luật quy định.
-Các nguyên tắc khi thực hiện việc tách hợp tác xã
Trong quá trình thực hiện việc tách HTX, các chủ thể phải tuân thủ các nguyên tắc nhất định để đảm bảo việc tách HTX đúng theo quy định của pháp luật. Các nguyên tắc của việc tách HTX là:
Thứ nhất, các thành viên của HTX có quyền bình đẳng, biểu quyết ngang nhau trong việc quyết định tách HTX. Khi hội đồng quản trị của HTX đề xuất và xây dựng phương án tách HTX, phải được Đại hội thành viên quyết định. Trong cuộc họp của Đại hội thành viên quyết định về việc tách HTX phải được các thành viên thảo luận dân chủ, tỷ lệ biểu quyết thông qua nghị quyết phải đảm bảo ít nhất 75% các thành viên dự họp đồng ý.
Thứ hai, tuân thủ trình tự, thủ tục và hồ sơ khi thực hiện việc tách HTX. Trình tự, thủ tục, thẩm quyền của các cơ quan trong HTX thực hiện các bước, quyết định các vấn đề phải tuân thủ quy định của pháp luật. Hội đồng quản trị đề xuất, xây dựng phương án tách, Đại hội thành viên quyết định. Hồ sơ tách HTX cũng được phân thành hồ sơ thành lập mới của HTX được tách và hồ sơ thay đổi nội dung đăng ký kinh doanh của HTX bị tách.
Thứ ba, trách nhiệm pháp lý liên đới sau khi tách HTX. Với bản chất của việc tách HTX, thì HTX bị tách và được tách đều tồn tại sau khi tách. HTX bị tách và HTX được tách cùng nhau liên đới chịu trách nhiệm về các khoản nợ, nghĩa vụ tài sản khác của HTX bị tách. Nghĩa là, các chủ nợ, chủ thể quyền có quyền yêu cầu bất kỳ HTX nào (HTX bị tách và HTX được tách) có trách nhiệm phải thực hiện toàn bộ nghĩa vụ đối với mình.
Trải qua hơn 7 năm thi hành Luật HTX, các quy định của Luật đã tạo cơ sở pháp lý cho việc tái cấu trúc lại các HTX, trong đó có hoạt động tách HTX. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy, việc tách HTX vẫn còn gặp rất nhiều khó khăn, bất cập.
Nguyên nhân dẫn đến thực trạng này là:
Thứ nhất, Luật HTX chưa thực sự làm rõ lợi ích và vai trò người chủ của xã viên khi tham gia hợp tác xã, mục tiêu của HTX và mối quan hệ giữa nghĩa vụ, trách nhiệm, lợi ích của xã viên.
Thứ hai, việc tuyên truyền, nâng cao nhận thức người dân về bản chất HTX chưa đạt nhiều hiệu quả. Hoạt động hướng dẫn, tư vấn cho các HTX nhằm giải quyết những khó khăn, vướng mắc trong quá trình hoạt động; trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm giữa các HTX với nhau... đang là vấn đề cấp bách để từng bước đưa khu vực này phát triển bền vững. Dẫn đến tình trạng các xã viên khi vào HTX cũng chưa thực sự hiểu mục đích, mục tiêu của mô hình HTX. Những người quản lý của HTX cũng chưa hiểu rõ nguyên tắc tổ chức và hoạt động của HTX dẫn đến lạm quyền, hoạt động giống như một loại hình doanh nghiệp.
Thứ ba, Luật HTX quy định về tách HTX mới chỉ được quy định mang tính “định hướng” chứ chưa có hướng dẫn cụ thể để HTX có thể thực hiện các thủ tục này. Những điểm bất hợp lý này đã phần nào cản trở hoạt động tổ chức lại của HTX, gây khó khăn trong quá trình thực hiện tổ chức lại để đảm bảo hoạt động sản xuất kinh doanh.
Thứ tư, Luật HTX mới chỉ quy định chung về hồ sơ, thủ tục khi đăng ký kinh doanh các HTX sau khi tách; chưa quy định cụ thể về đăng ký HTX sau khi chia, tách, hợp nhất, sáp nhập như thay đổi về vốn điều lệ hay thay đổi thành viên... Bất cập này đã dẫn đến lúng túng và khó khăn cho cả cơ quan nhà nước và HTX trong thực hiện thủ tục liên quan đến việc tách HTX.
Thứ năm, theo quy định của Luật HTX, “tài sản không chia của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã bị chia, tách được chuyển thành tài sản không chia của các hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã sau khi chia, tách theo phương án do đại hội thành viên quyết định”. Tuy nhiên, khi thực hiện tổ chức lại HTX thì tài sản không chia sẽ được xử lý như thế nào thì chưa có hướng dẫn chi tiết, cụ thể. Như vậy, trong phương án tách của HTX, cần phải giải quyết vấn đề tách tài sản không chia giữa HTX bị tách và HTX được tách như thế nào thì chưa rõ?
4. Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật về tách hợp tác xã
Để khắc phục những bất cập nêu trên, bảo đảm thúc đẩy quá trình tái cấu trúc HTX, trong đó có hoạt độngtách HTX, chúng tôi cho rằng, cần sửa đổi Luật HTX theo hướng sau đây:
Thứ nhất, định nghĩa lại các hình thức tái cấu trúc HTX, theo đó:
- Chia HTX là việc HTX có thể chia các thành viên và tài sản HTX (sau đây gọi là HTX bị chia) để thành lập hai hoặc nhiều HTX mới. HTX bị chia sẽ chấm dứt hoạt động, các HTX mới sẽ phải cùng liên đới chịu trách nhiệm về các khoản nợ chưa thanh toán, hợp đồng lao động và nghĩa vụ tài sản khác của HTX bị chia hoặc thỏa thuận với chủ nợ, khách hàng và người lao động để một trong số các HTX mới thực hiện các nghĩa vụ này.
- Tách HTX là việc HTX thực hiện chuyển một phần tài sản, quyền và nghĩa vụ của HTX hiện có (sau đây gọi là HTX bị tách) để thành lập một hoặc một số HTX mới mà không chấm dứt tồn tại của HTX bị tách.
- Hợp nhất HTX là việc hai hoặc một số HTX (gọi là HTX bị hợp nhất) có thể hợp nhất thành một HTX mới (gọi là HTX hợp nhất), đồng thời chấm dứt tồn tại của các HTX bị hợp nhất.
- Sáp nhập HTX là việc một hoặc một số HTX (gọi là HTX bị sáp nhập) có thể sáp nhập vào một HTX khác (gọi là HTX nhận sáp nhập) bằng cách chuyển toàn bộ tài sản, quyền, nghĩa vụ và lợi ích hợp pháp sang HTX nhận sáp nhập, đồng thời chấm dứt sự tồn tại của HTX bị sáp nhập.
 Thứ hai, bổ sung quy định cụ thể trình tự, thủ tục về tách HTX và đăng ký lại HTX sau khi tách; bổ sung quy định phương thức tách HTX. Cụ thể, tách HTX có thể thực hiện theo một trong các phương thức sau đây:
Phương thức thứ nhất: Một phần vốn góp của các thành viên cùng với tài sản tương ứng với giá trị phần vốn góp được chuyển sang cho các HTX mới theo tỷ lệ sở hữu trong HTX bị tách và tương ứng giá trị tài sản được chuyển cho HTX mới.
Phương thức thứ hai: Toàn bộ phần vốn góp của một hoặc một số thành viên cùng với tài sản tương ứng với giá trị phần vốn góp họ được chuyển sang cho các HTX mới.
Phương thức thứ ba: Kết hợp cả hai trường hợp ở trên.
Thứ ba, sung quy định trường hợp HTX trước khi tách các chủ nợ, người lao động, khách hàng có sự thỏa thuận về các quyền và nghĩa vụ của HTX bị tách sẽ được thực hiện bởi một trong số các HTX mới sau khi thực hiện tách HTX.
Trong trường hợp này, việc liên đới chịu trách nhiệm của các HTX bị tách và HTX được tách đã không còn được áp dụng khi chỉ một hoặc một số các HTX chịu trách nhiệm chứ không phải tất cả các HTX sau khi tách liên đới chịu trách nhiệm về các nghĩa vụ của HTX bị tách ban đầu.
Thứ tư, bổ sung quy định cụ thể về các vấn đề như hồ sơ, thủ tục đăng ký khi thực hiện việc tách HTX. Quy định cụ thể về việc đăng ký thay đổi vốn điều lệ và số lượng thành viên tương ứng với phần vốn góp và số lượng thành viên giảm xuống đồng thời với đăng ký doanh nghiệp các HTX mới.
Cần cập nhập thông tin đăng ký kinh doanh, thông tin thay đổi nội dung đăng ký kinh doanh của các HTX tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền cấp quận/huyện. Các thông tin phải được liên thông với nhau dễ dàng tiếp cận nhằm đảm bảo việc cung cấp thông tin cho xã viên, cho các chủ thể có quyền và nghĩa vụ liên quan đến HTX.
Bên cạnh đó, những thông tin về quy trình đăng ký kinh doanh, hồ sơ đăng ký kinh doanh, thay đổi nội dung phải được niêm yết công khai tại trụ sở của cơ quan đăng ký cấp quận/huyện và trên website để các HTX dễ dàng tiếp cận và tuân thủ. Hơn nữa, việc công khai hồ sơ, trình tự, thủ tục liên quan đến việc thay đổi nội dung của HTX sẽ giúp tiết kiệm thời gian, tiền bạc khi liên quan đến hoạt động của HTX.
Trong quá trình hoàn thiện pháp luật, cần thiết thay đổi tư duy về tiếp nhận pháp luật về HTX của các nước phát triển trên thế giới để tăng cơ hội thành công, tiếp nhận pháp luật nước ngoài phải tính đến nhiều yếu tố khác nhau như bối cảnh, các lợi ích, sự đồng thuận. chỉ có vậy, việc tiếp nhận pháp luật nước ngoài sẽ diễn ra liên tục, đáp ứng những thay đổi của thực tiễn, quá trình hội nhập quốc tế./.
 

 


[1] Nghị quyết số 13-NQ/TW, ngày ngày 18 tháng 3 năm 2002 của Hội nghị lần thứ năm Ban chấp hành Trung ương khóa IX về tiếp tục đổi mới , phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể.
[2] Kết luận số 70-KL/TW, ngày ngày 09 tháng 3 năm 2020 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa IX về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể.

(Nguồn tin: Bài viết được đăng tải trên Ấn phẩm Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 22 (422), tháng 11/2020.)


Ý kiến bạn đọc