Thực hành quyền công tố trong hoạt động tố tụng hình sự được Nhà nước ta đặt ra ngay từ sau khi thiết lập chính quyền cách mạng và được thể hiện trong Sắc lệnh số 33c, ngày 13/9/1945 của Chính phủ về thành lập Tòa án Quân sự. Đến ngày 29/4/1958, Quốc hội thông qua Đề án của Chính phủ về việc thành lập hệ thống Viện Công tố thống nhất. Luật Tổ chức Viện Kiểm sát nhân dân (KSND) năm 1960 được Chủ tịch Hồ Chí Minh công bố trên cơ sở kế thừa những quy định về Viện Công tố trước đó và từ đó đến nay, qua các lần sửa đổi, bổ sung Hiến pháp (các năm 1980, 1992, 2002, 2013) và Luật Tổ chức Viện KSND quy định về chức năng thực hành quyền công tố của Viện KSND ngày càng được hoàn thiện hơn, gắn với việc hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN ở nước ta. Đề cập đến vai trò thực hành quyền công tố của Viện KSND, đồng chí Trường Chinh, Chủ tịch Ủy ban thường vụ Quốc hội đã nhấn mạnh: “…Sau Cách mạng tháng Tám, ta có Nhà nước dân chủ nhân dân là thiết lập ngay tức thời Viện Công tố. Không có cơ quan nhà nước nào có thể thay thế ngành Kiểm sát để sử dụng quyền công tố. Bắt giam, điều tra, tha, truy tố, xét xử có đúng người, đúng tội, đúng pháp luật hay không, có đúng đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước hay không, điều đó chính là Viện Kiểm sát phải trông nom, bảo đảm làm tốt…”(1)

 Trong tiến trình cải cách tư pháp, yêu cầu Viện Kiểm sát thực hiện tốt quyền công tố nhà nước luôn được đặt ra trong các nghị quyết của Bộ Chính trị về cải cách tư pháp (Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/1/2002 về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới, Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020). Báo cáo chính trị của Ban chấp hành Trung ương Khóa 10 tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI nêu rõ: “bảo đảm tốt hơn các điều kiện để Viện KSND thực hiện hiệu quả chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp; tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra”. Mục đích của tăng cường trách nhiệm công tố trong điều tra, gắn công tố với điều tra nhằm đảm bảo mọi hành vi phạm tội, người phạm tội phải được phát hiện, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử kịp thời, nghiêm minh, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không làm oan người vô tội, không để lọt tội phạm và người phạm tội; không để người nào bị khởi tố, bị bắt, tạm giữ, tạm giam, bị hạn chế quyền con người, quyền công dân trái luật. Đây là một trong những yêu cầu quan trọng nhất của cải cách tư pháp ở nước ta. Ngày 06/12/2013, Viện trưởng Viện KSND tối cao đã có Chỉ thị số 06/CT-VKSTC “Về tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với điều tra đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm”. Theo đó, Viện trưởng Viện KSND tối cao yêu cầu toàn ngành Kiểm sát phải “tiếp tục thực hiện tốt chủ trương tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm; bảo đảm việc truy cứu trách nhiệm hình sự đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, hạn chế đến mức thấp nhất việc bỏ lọt tội phạm, kiên quyết không để xảy ra oan sai”. Trong những năm qua, ngành KSND đã nỗ lực không ngừng để đổi mới, nâng cao chất lượng công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra án hình sự, trên thực tiễn đã đạt và vượt các chỉ tiêu của Quốc hội giao về nâng cao tỷ lệ giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố, tỷ lệ giải quyết án trong giai đoạn điều tra, truy tố; giảm tỷ lệ các vụ án phải trả hồ sơ để điều tra bổ sung, hạn chế đến mức thấp nhất số vụ án bị oan sai hoặc bỏ lọt tội phạm, bảo đảm tốt hơn quyền con người, quyền công dân trong hoạt động tố tụng hình sự.

Chủ trương “tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra” của Đảng ta đã được quán triệt trong quá trình sửa đổi, bổ sung Luật Tổ chức Viện KSND năm 2014 và Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015. Các nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm và mối quan hệ tố tụng giữa Viện Kiểm sát với Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra để thực hiện chủ trương trên được quy định cụ thể từ khi tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo tội phạm, kiến nghị khởi tố cho đến khi kết thúc việc điều tra, truy tố. Những sửa đổi, bổ sung quan trọng nhất của hai văn bản luật nói trên là: Viện Kiểm sát phải thực hành quyền công tố sớm hơn, ngay từ giai đoạn tiếp nhận giải quyết tố giác, tin báo tội phạm, kiến nghị khởi tố chứ không phải từ khi khởi tố vụ án hình sự như BLTTHS năm 2003 quy định; Viện Kiểm sát có trách nhiệm có mặt, tham gia trực tiếp vào phần lớn các hoạt động điều tra quan trọng; Viện Kiểm sát được giao thêm một số nhiệm vụ, quyền hạn để khắc phục những vi phạm trong quá trình tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo tội phạm, kiến nghị khởi tố và điều tra vụ án hình sự. Những sửa đổi, bổ sung nói trên cũng đặt ra yêu cầu Viện Kiểm sát phải chủ động áp dụng mọi biện pháp tố tụng để việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, điều tra kịp thời, đúng pháp luật, không làm oan người vô tội, không để lọt tội phạm và người phạm tội, bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong hoạt động tố tụng hình sự.

2. Những biện pháp tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra theo quy định của Luật Tổ chức Viện Kiểm sát nhân dân năm 2014 và Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015

Tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tralà tăng cường vai trò, trách nhiệm của Viện Kiểm sát trong suốt quá trình phát hiện, khởi tố, điều tra vụ án hình sự một cách tích cực, chủ động và hiệu quả. Các biện pháp cụ thể như sau:

a) Viện Kiểm sát thực hành quyền công tố sớm hơn, ngay từ giai đoạn tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố.

Thực tiễn hoạt động tố tụng hình sự cho thấy giai đoạn tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố có vị trí rất quan trọng. Giải quyết tốt giai đoạn đầu tiên này sẽ góp phần thực hiện mục tiêu chống bỏ lọt tội phạm hoặc làm oan người vô tội. Phúc đáp yêu cầu này, lần đầu tiên nội dung và phạm vi thực hành quyền công tố của Viện KSND đã được luật hóa tại Điều 3 Luật Tổ chức Viện KSND năm 2014, theo đó,“thực hành quyền công tố là hoạt động của Viện KSND trong tố tụng hình sự để thực hiện việc buộc tội của Nhà nước đối với người phạm tội, được thực hiện ngay từ khi giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố và trong suốt quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự”.

Theo quy định tại Điều 159 BLTTHS năm 2015, trong giai đoạn đầu của tố tụng hình sự (giai đoạn giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố), Viện Kiểm sát có các nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm phê chuẩn hay không phê chuẩn việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn, các biện pháp khác hạn chế quyền con người; đề ra yêu cầu kiểm tra, xác minh nguồn tin về tội phạm, gia hạn thời hạn giải quyết; yêu cầu khởi tố vụ án, quyết định khởi tố vụ án; hủy bỏ quyết định tạm giữ, quyết định khởi tố vụ án, quyết định không khởi tố vụ án hình sự, quyết định tạm đình chỉ giải quyết nguồn tin về tội phạm và các quyết định trái pháp luật khác; trực tiếp giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố trong những trường hợp phát hiện Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra có vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong hoạt động kiểm tra, xác minh tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố hoặc có dấu hiệu bỏ lọt tội phạm mà Viện Kiểm sát đã yêu cầu nhưng không được khắc phục; thực hiện các nhiệm vụ, quyền hạn khác để chống bỏ lọt tội phạm hoặc làm oan người vô tội. Thực hiện nhiệm vụ trên, BLTTHS năm 2015 đã có quy định cụ thể thẩm quyền của Viện Kiểm sát trong việc tiếp nhận và kiểm sát việc giải quyết nguồn tin về tội phạm và khi thực hành quyền công tố, kiểm sát việc khởi tố vụ án hình sự và trách nhiệm của Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra trong việc thực hiện các yêu cầu và quyết định của Viện Kiểm sát (Điều 160, 161, 162).

 Yêu cầu mới đặt ra là, Viện Kiểm sát các cấp phải bằng cách áp dụng các quy định của pháp luật, quản lý được đầy đủ tình hình tội phạm và kết quả tiếp nhận, xác minh, giải quyết tố giác, tin báo tội phạm và kiến nghị khởi tố của Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra trên địa bàn (2); phát hiện được vi phạm pháp luật của các cơ quan này và áp dụng các thẩm quyền được BLTTHS quy định để khắc phục, chống oan sai hoặc bỏ lọt tội phạm. Để làm được điều này, Viện Kiểm sát cần khẩn trương chủ trì xây dựng mới hoặc sửa đổi, bổ sung quy chế phối hợp với Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra trong tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo tội phạm và kiến nghị khởi tố theo quy định mới của BLTTHS năm 2015; đổi mới phương pháp, cách làm để thực sự chủ động, gắn chặt trách nhiệm của Viện Kiểm sát với kết quả tiếp nhận, xác minh, giải quyết tố giác, tin báo tội phạm và kiến nghị khởi tố của Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra.

Theo quy định của BLTTHS năm 2015 (khoản 3 Điều 160), khi phát hiện việc tiếp nhận, giải quyết nguồn tin về tội phạm không đầy đủ, vi phạm pháp luật thì Viện Kiểm sát yêu cầu Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra thực hiện việc tiếp nhận, xác minh, giải quyết; tự kiểm tra và thông báo kết quả cho Viện Kiểm sát; cung cấp tài liệu về vi phạm pháp luật trong việc tiếp nhận, giải quyết nguồn tin về tội phạm; khắc phục vi phạm pháp luật và xử lý vi phạm; yêu cầu thay đổi Điều tra viên và Cán bộ điều tra… và các cơ quan này có trách nhiệm thực hiện.

Trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, Viện Kiểm sát có nhiệm vụ, quyền hạn yêu cầu Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra khởi tố hoặc thay đổi, bổ sung quyết định khởi tố vụ án, khởi tố bị can; đề ra yêu cầu điều tra; yêu cầu truy nã bị can; yêu cầu áp dụng các biện pháp điều tra đặc biệt; yêu cầu cung cấp tài liệu liên quan để kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc khởi tố, điều tra khi cần thiết. Khi phát hiện việc điều tra không đầy đủ, vi phạm pháp luật thì Viện Kiểm sát phải yêu cầu Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra tiến hành các hoạt động điều tra đúng luật; tự kiểm tra việc điều tra và thông báo cho Viện Kiểm sát; cung cấp tài liệu liên quan đến hành vi, quyết định tố tụng có vi phạm pháp luật trong việc điều tra; yêu cầu thay đổi và xử lý nghiêm minh Điều tra viên, cán bộ điều tra có vi phạm pháp luật trong hoạt động điều tra.

Trường hợp Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra không thực hiện hoặc thực hiện không đạt yêu cầu thì Viện Kiểm sát phải trực tiếp tiến hành các hoạt động tố tụng theo quy định của BLTTHS. Cụ thể:

 - Trong giai đoạn giải quyết tố giác, tin báo tội phạm và kiến nghị khởi tố nếu phát hiện Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra có vi phạm nghiêm trọng trong hoạt động kiểm tra, xác minh về tố giác, tin báo tội phạm, kiến nghị khởi tố hoặc có dấu hiệu bỏ lọt tội phạm mà Viện Kiểm sát đã yêu cầu nhưng không được khắc phục thì Viện Kiểm sát trực tiếp giải quyết (điểm c, khoản 2, Điều 145 BLTTHS năm 2015). Đây là quyền, đồng thời cũng là nghĩa vụ của Viện Kiểm sát và là nội dung mới so với BLTTHS năm 2003. Để thực hiện được yêu cầu này, đòi hỏi cán bộ Viện Kiểm sát phải giỏi về nghiệp vụ điều tra, có bản lĩnh vững vàng. Viện Kiểm sát trực tiếp giải quyết tố giác, tin báo tội phạm, kiến nghị khởi tố có kết quả tốt sẽ nâng cao uy tín, hiệu quả hoạt động công tố, kết quả ngược lại sẽ làm giảm vai trò công tố của Viện Kiểm sát.

 - Trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, Viện Kiểm sát cần trực tiếp tiến hành một số hoạt động điều tra để kiểm tra, bổ sung tài liệu, chứng cứ khi xét phê chuẩn các lệnh, quyết định của Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra hoặc trong trường hợp phát hiện có dấu hiệu oan, sai, bỏ lọt tội phạm, vi phạm pháp luật mà Viện Kiểm sát đã yêu cầu nhưng không được khắc phục hoặc trong trường hợp để kiểm tra, bổ sung tài liệu, chứng cứ khi quyết định việc truy tố (khoản 7, Điều 165 BLTTHS năm 2015). So với quy định tại khoản 2, Điều 112 BLTTHS năm 2003 thì quy định tại BLTTHS năm 2015 cụ thể hơn và tăng cường hơn trách nhiệm của Viện Kiểm sát trong hoạt động điều tra.

Như vậy, theo những quy định trên đây thì Viện Kiểm sát có đầy đủ thẩm quyền và trách nhiệm trực tiếp tiến hành các hoạt động tố tụng để chống oan sai trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, nếu những quy định đó không được thực hiện đầy đủ, để xảy ra oan sai hoặc bỏ lọt tội phạm thì trách nhiệm của Viện Kiểm sát sẽ lớn hơn.

 c) Nâng cao trách nhiệm của Viện Kiểm sát để việc ban hành các quyết định tố tụng trong hoạt động điều tra có căn cứ, đúng pháp luật.

- Bộ luật TTHS yêu cầu Viện Kiểm sát phê chuẩn hoặc không phê chuẩn, gia hạn hoặc không gia hạn, hủy bỏ các quyết định tố tụng của Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải có căn cứ, đúng pháp luật, phù hợp với yêu cầu điều tra vụ án.

 Đây là yêu cầu quan trọng nhất của việc tăng cường trách nhiệm công tố trong điều tra. Các quyết định tố tụng của Viện Kiểm sát sẽ mở ra hay kết thúc các hoạt động tố tụng của Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra và liên quan trực tiếp đến quyền con người, quyền công dân. Các quyết định tố tụng có căn cứ, đúng pháp luật, phù hợp với yêu cầu điều tra vụ án sẽ góp phần đặc biệt quan trọng trong việc chống làm oan người vô tội hoặc bỏ lọt tội phạm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Đối với quyết định phê chuẩn áp dụng các biện pháp ngăn chặn, nhất là biện pháp tạm giam cần cân nhắc kỹ lưỡng, hạn chế áp dụng biện pháp này nếu không thực sự cần thiết.

- Thực hiện nghiêm túc quy định của BLTTHS về những trường hợp Viện Kiểm sát có nhiệm vụ và quyền hạn trực tiếp ra quyết định hoặc tiến hành các hoạt động tố tụng để giải quyết vụ án.

 + BLTTHS năm 2015 quy định Viện Kiểm sát ra quyết định khởi tố vụ án hình sự trong trường hợp hủy bỏ quyết định không khởi tố vụ án hình sự của của Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra; trực tiếp giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố; trực tiếp phát hiện dấu hiệu tội phạm hoặc theo yêu cầu của Hội đồng Xét xử (khoản 3, Điều 153 BLTTHS năm 2015). So với quy định tại BLTTHS năm 2003, Viện Kiểm sát được tăng thêm thẩm quyền và trách nhiệm khởi tố vụ án hình sự, chuyển đến Cơ quan điều tra có thẩm quyền để điều tra trong trường hợp trực tiếp giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố và trực tiếp phát hiện dấu hiệu tội phạm. Đây là nhiệm vụ quan trọng để Viện Kiểm sát chống bỏ lọt tội phạm. Đối với những vụ án mà trước đó Viện Kiểm sát đã có yêu cầu nhưng Cơ quan điều tra không thực hiện, các quyết định khởi tố vụ án hình sự của Viện Kiểm sát phải đảm bảo căn cứ. Quá trình thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra vụ án của Viện Kiểm sát phải chặt chẽ, nếu cần thiết phải tự mình tiến hành các hoạt động điều tra quan trọng (nếu Cơ quan điều tra không tích cực), để đảm bảo kết thúc điều tra và giải quyết vụ án đúng quy định của pháp luật, tránh trường hợp Viện Kiểm sát ban hành quyết định khởi tố vụ án hình sự, nhưng sau đó vụ án không được điều tra, điều tra không đầy đủ hoặc sau đó phải đình chỉ vì không chứng minh được tội phạm.

+ BLTTHS năm 2015 quy định Viện Kiểm sát có nhiệm vụ và thẩm quyền trực tiếp quyết định khởi tố bị can trong trường hợp phát hiện có người phạm tội chưa bị khởi tố, đã yêu cầu nhưng Cơ quan điều tra không thực hiện; trường hợp sau khi nhận hồ sơ và kết luận điều tra, Viện Kiểm sát phát hiện có người khác thực hiện hành vi phạm tội trong vụ án chưa bị khởi tố thì ra quyết định khởi tố bị can và trả hồ sơ cho Cơ quan điều tra để điều tra bổ sung (khoản 3, Điều 179 BLTTHS năm 2015). Như vậy, phạm vi các trường hợp Viện Kiểm sát quyết định khởi tố bị can đã rộng hơn và thực hiện ngay trong quá trình Cơ quan điều tra đang tiến hành điều tra vụ án, chứ không phải sau khi kết thúc điều tra, hồ sơ được chuyển sang Viện Kiểm sát như quy định tại BLTTHS năm 2003. Quy định này cho phép Viện Kiểm sát chủ động hơn trong việc chống bỏ lọt tội phạm. Vì vậy, Viện Kiểm sát các cấp, trong quá trình thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra vụ án, phát hiện được những trường hợp như đã nêu trên, có đủ căn cứ khởi tố chắc chắn phải quyết định khởi tố bị can và tích cực trực tiếp tiến hành một số hoạt động điều tra theo quy định của BLTTHS năm 2015 để làm rõ hành vi phạm tội của người bị khởi tố.

Đối với những trường hợp xét thấy có căn cứ để thay đổi, bổ sung quyết định khởi tố vụ án hình sự, quyết định khởi tố bị can, Viện Kiểm sát phải yêu cầu Cơ quan điều tra thực hiện, nếu Cơ quan điều tra không thực hiện mới áp dụng thẩm quyền của mình để quyết định. Trong mọi trường hợp phải bám sát quá trình điều tra và áp dụng các biện pháp cần thiết để kiểm sát quá trình giải quyết vụ án.

Ngoài ra, trong quá trình thực hành quyền công tố đối với vụ án hình sự, Viện Kiểm sát có nhiệm vụ, thẩm quyền ban hành các quyết định tố tụng khác như quyết định áp dụng, thay đổi, hủy bỏ các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế, quyết định chuyển vụ án… nhất thiết phải đảm bảo các quyết định của Viện Kiểm sát là có căn cứ, đúng pháp luật.

 d) Viện Kiểm sát phải thực hành quyền công tố và kiểm sát chặt chẽ các biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt.

 Lần đầu tiên trong lịch sử hoạt động tố tụng hình sự ở Việt Nam, các biện pháp điều tra đặc biệt được luật hóa trong BLTTHS năm 2015. Bao gồm: ghi âm, ghi hình bí mật; nghe điện thoại bí mật, thu thập bí mật dữ liệu điện tử. Điều này thể hiện chúng ta thực hiện nghiêm túc quy định: mọi biện pháp hạn chế quyền con người, quyền công dân phải do luật định đã được ghi trong của Hiến pháp năm 2013. Các biện pháp đặc biệt được áp dụng để điều tra các tội xâm phạm an ninh quốc gia, tội phạm về ma túy, tội phạm về tham nhũng, tội khủng bố, tội rửa tiền và các tội phạm khác có tổ chức thuộc loại tội đặc biệt nghiêm trọng.

Theo quy định tại Điều 225 BLTTHS năm 2015,  Thủ trưởng Cơ quan điều tra cấp tỉnh, cấp quân khu trở lên có thẩm quyền ra quyết định áp dụng biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt; Viện trưởng Viện Kiểm sát cấp tỉnh có thẩm quyền phê chuẩn các quyết định áp dụng biện pháp đặc biệt này; Cơ quan điều tra có trách nhiệm thông báo ngay kết quả áp dụng biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt cho Viện trưởng Viện Kiểm sát đã phê chuẩn. Quy định trên đây cho phép hoạt động thực hành quyền công tố của Viện Kiểm sát gắn chặt hơn với hoạt động điều tra của Cơ quan điều tra. Tuy nhiên, đây là vấn đề mới, biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt liên quan đến quyền con người, quyền công dân nên đòi hỏi Viện Kiểm sát phải nắm chắc căn cứ áp dụng, sự cần thiết phải áp dụng để quyết định phê chuẩn hay không, có gia hạn thời gian hay phải kịp thời hủy bỏ; kiểm sát chặt chẽ việc quản lý, sử dụng thông tin thu được từ các biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt theo quy định, ngăn ngừa sự lạm dụng và vi phạm pháp luật.

 đ) Viện Kiểm sát phải kiểm sát chặt chẽ, kịp thời các hoạt động điều tra, gắn chặt hoạt động kiểm sát với hoạt động điều tra.

Bộ luật TTHS năm 2015 có nhiều quy định mới nhằm đảm bảo cho hoạt động của Viện Kiểm sát bám sát tiến độ và gắn bó chặt chẽ với hoạt động điều tra như: bổ sung thêm các hoạt động điều tra bắt buộc phải có mặt của Kiểm sát viên gồm: đối chất, nhận dạng, nhận biết giọng nói, khám xét, thực nghiệm điều tra (ngoài một số hoạt động điều tra bắt buộc phải có mặt của Kiểm sát viên là khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi như quy định trong BLTTHS năm 2003). Việc hỏi cung bị can phải thông báo trước thời gian, địa điểm để Kiểm sát viên tham gia khi cần thiết. Luật cũng quy định Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra có trách nhiệm chuyển bản gốc tài liệu, chứng cứ đã thu thập cho Viện Kiểm sát trong thời hạn 5 ngày, nếu có trở ngại khách quan thì có thể kéo dài nhưng không quá 15 ngày; trong thời hạn 3 ngày, Viện Kiểm sát đóng dấu bút lục và sao lưu biên bản, tài liệu và bàn giao nguyên trạng biên bản, tài liệu đó cho Cơ quan điều tra để đưa vào hồ sơ vụ án. Ngoài ra, BLTTHS cũng quy định thêm nhiều loại văn bản tố tụng phải gửi cho Viện Kiểm sát, tăng loại văn bản Cơ quan điều tra phải gửi trực tiếp cho Viện Kiểm sát...

Việc thực hiện các nhiệm vụ, quyền hạn nêu trên sẽ làm cho hoạt động kiểm sát điều tra vụ án của Viện Kiểm sát gắn chặt với hoạt động điều tra như yêu cầu cải cách tư pháp. Đây là điều kiện rất quan trọng để thực hiện được chủ trương “tăng cường công tố trong điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra”. Khi hoạt động kiểm sát điều tra được thực hiện đầy đủ, chặt chẽ sẽ giúp cho Viện Kiểm sát có đầy đủ tài liệu, thông tin để ban hành các quyết định thực hành quyền công tố chính xác. Viện Kiểm sát các cấp phải thay đổi nhận thức, theo đó Kiểm sát viên được phân công thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra vụ án phải là người “trong cuộc”, cùng Điều tra viên phá án, chứ không phải là người đứng ngoài để quan sát hoạt động của Điều tra viên rồi đưa ra các yêu cầu và thu về các kết quả để xem xét, đánh giá như trước đây. Trên thực tế, việc thực hiện các yêu cầu này không dễ dàng, bởi theo đó, gần như ở đâu có hoạt động điều tra, ở đó phải có sự hiện diện của Viện Kiểm sát để đảm bảo các hoạt động ấy diễn ra đúng luật.

Luật Tổ chức Viện KSND năm 2014 và BLTTHS năm 2015 đã có bước tiến dài trong việc tạo ra cơ sở pháp lý để “tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra” theo yêu cầu cải cách tư pháp. Để thực hiện được trong thực tế, đòi hỏi toàn ngành Kiểm sát và các cơ quan hữu quan phải có những giải pháp cụ thể, quyết liệt, trong đó ưu tiên thực hiện những giải pháp sau:

Thứ nhất: Tổ chức học tập, quán triệt các bộ luật, luật đến cán bộ có chức danh tư pháp

Viện trưởng Viện KSND các cấp cần phối hợp với Thủ trưởng Cơ quan điều tra, các cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra tổ chức tập huấn, quán triệt sâu sắc các quy định của BLTTHS năm 2015, gắn với thực hiện Luật Tổ chức Viện KSND và Luật Tổ chức Cơ quan điều tra hình sự cho các cán bộ có chức danh tư pháp để nắm vững những quy định mới, những yêu cầu mới trong hoạt động điều tra và hoạt động thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra án hình sự. Từ đó tạo ra nhận thức chung và mối quan hệ phối hợp chặt chẽ trong việc thực hiện quy định của pháp luật nhằm chống bỏ lọt tội phạm, chống oan sai và đảm bảo quyền con người, quyền công dân trong hoạt động điều tra, hoạt động công tố.

Thứ hai: Thực hiện nghiêm túc quy định của pháp luật về thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra của Viện Kiểm sát

Viện Kiểm sát phải thực hiện đầy đủ, nghiêm túc các quy định về nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của Viện Kiểm sát trong giai đoạn điều tra từ khi tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố đến khi kết thúc việc điều tra theo quy định. BLTTHS năm 2015 tăng nhiệm vụ cho Viện Kiểm sát trong công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra án hình sự cũng là tăng trách nhiệm của Viện Kiểm sát, nếu không thực hiện nghiêm túc là vi phạm. Một số hoạt động tố tụng như biện pháp điều tra đặc biệt, thủ tục tố tụng truy cứu hình sự đối với pháp nhân là những vấn đề rất mới, đòi hỏi Viện Kiểm sát phải đổi mới tư duy, phối hợp chặt chẽ với Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra để thực hiện đúng quy định của pháp luật, bảo đảm hiệu quả.

 Các đơn vị thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra thuộc Viện KSND các cấp bố trí, sắp xếp lại cán bộ theo hướng chuyên sâu (theo loại án, lĩnh vực) đã được quy định trong các quy chế tổ chức và hoạt động của từng đơn vị mới được ban hành. Viện Kiểm sát các cấp tổ chức rà soát đánh giá lại đội ngũ cán bộ, kiểm sát viên hiện có; những người không đáp ứng yêu cầu về tinh thần trách nhiệm, năng lực yếu, có vấn đề về phẩm chất, cần bố trí công tác khác hoặc đưa vào diện cần xem xét khi thực hiện tinh giảm biên chế. Trên cơ sở kết quả rà soát, đánh giá lại cán bộ, cần lựa chọn, phân loại đưa đi đào tạo, bồi dưỡng tập trung theo kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng hằng năm của ngành hoặc tổ chức tự đào tạo, bồi dưỡng tại cơ quan, đơn vị và phân công người kèm cặp, giúp đỡ. Trường Đại học kiểm sát Hà Nội và Trường Đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm sát tại thành phố Hồ Chí Minh cần khẩn trương biên soạn lại chương trình đào tạo, bồi dưỡng theo yêu cầu mới trong các luật về tư pháp mới ban hành, phối hợp với Học viện Cảnh sát nhân dân đào tạo chuyên sâu thêm nghiệp vụ điều tra cho cán bộ kiểm sát.

Theo quy định của BLTTHS năm 2015, Viện Kiểm sát phải tham gia trực tiếp vào nhiều hoạt động tố tụng của Cơ quan điều tra nên Viện Kiểm sát các cấp cần tăng cường thêm cán bộ, nhất là cán bộ có chức danh tư pháp cho công tác này. Trong điều kiện biên chế không được tăng thêm, Viện Kiểm sát các cấp cần tổ chức rà soát, điều chuyển cán bộ hợp lý giữa các khâu công tác, giữa đơn vị tùy theo áp lực công việc để khắc phục bất cập hiện nay.

Thứ tư: Kịp thời sửa đổi, bổ sung các quy chế nghiệp vụ, phối hợp với các ngành hướng dẫn thi hành BLTTHS năm 2015 để đưa luật vào cuộc sống

BLTTHS năm 2015 có nhiều quy định mới liên quan đến mối quan hệ tố tụng giữa Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra với Viện KSND trong điều tra tội phạm. Ngành Kiểm sát phải chủ trì, phối hợp với các cơ quan hữu quan sửa đổi, bổ sung Thông tư liên tịch số 05/2005/TTLT-VKSTC-BCA-BQP ngày 07/9/2005 về quan hệ phối hợp giữa Cơ quan điều tra và Viện Kiểm sát theo quy định mới của BLTTHS năm 2015. Các đơn vị thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra vụ án hình sự thuộc Viện KSND tối cao và Viện KSND địa phương cần phối hợp với các đơn vị hữu quan của Cơ quan điều tra, cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra sửa đổi, bổ sung hoặc xây dựng mới quy chế phối hợp công tác, bảo đảm tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với điều tra.

Thứ năm: Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, đề cao kỷ cương, kỷ luật nghiệp vụ, tăng cường công tác kiểm tra, thanh tra trong ngành và bảo đảm hoạt động giám sát của cơ quan dân cử, của nhân dân đối với hoạt động tố tụng hình sự

Viện Kiểm sát chủ động tham mưu để cấp ủy đảng các cấp tăng cường lãnh đạo của Đảng trong việc thực hiện chủ trương “tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra” theo tinh thần của các luật về tư pháp mới ban hành.

Thanh tra Viện KSND tối cao, Thủ trưởng các đơn vị thuộc Viện KSND tối cao, Viện trưởng Viện KSND các địa phương cần tăng cường thanh tra, kiểm tra nghiệp vụ, phát hiện sớm và khắc phục, xử lý kịp thời các trường hợp vi phạm pháp luật, vi phạm quy chế nghiệp vụ trong hoạt động của ngành nói chung, trong công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra án hình sự nói riêng. Tiếp tục nghiên cứu, sửa đổi, bổ sung các quy định về công tác thanh tra, kiểm tra, xử lý kỷ luật nghiệp vụ trong ngành. Hoạt động tố tụng hình sự của các cơ quan tiến hành tố tụng cần đặt dưới sự giám sát chặt chẽ, thường xuyên của Quốc hội, Mặt trận Tổ quốc, Hội đồng nhân dân các cấp và nhân dân.

Thứ sáu: Cần tăng cường nguồn lực đảm bảo cho việc thực hiện chủ trương tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra

Bộ luật TTHS năm 2015 quy định Viện Kiểm sát tham gia bắt buộc vào nhiều hoạt động điều tra hoặc tự mình tiến hành các hoạt động giải quyết tố giác, tin báo tội phạm, kiến nghị khởi tố và các hoạt động điều tra của Cơ quan điều tra trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, vì thế cũng phát sinh những yêu cầu về kinh phí hoạt động, phương tiện đi lại, phương tiện nghiệp vụ, nhất là đối với những đơn vị hàng năm thụ lý số lượng án hình sự lớn, những vụ án quy mô lớn, phức tạp, hoạt động điều tra phải tiến hành trên quy mô nhiều tỉnh, thành phố. Trước mắt, Viện KSND các cấp cần cân đối để sử dụng có hiệu quả nguồn kinh phí được cấp, bảo đảm đáp ứng các yêu cầu chi nghiệp vụ. Về lâu dài, trên cơ sở hoạt động thực tiễn, ngành Kiểm sát cần tiếp tục nghiên cứu đề xuất với Đảng và Nhà nước đáp ứng những nhu cầu thiết yếu về kinh phí, phương tiện để đảm bảo thực hiện tốt chủ trương tăng cường công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra.

Tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra là chủ trương đúng đắn, kịp thời của Đảng và Nhà nước ta trong cải cách tư pháp; toàn ngành Kiểm sát phải nỗ lực phấn đấu, phối hợp chặt chẽ với các ngành, các cấp để thực hiện thắng lợi, góp phần quan trọng vào thực hiện mục tiêu chống oan sai, bỏ lọt tội phạm, bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người và quyền công dân trong hoạt động tố tụng hình sự./.

 

---