Tóm tắt: Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng viết “Tổng tuyển cử là dịp toàn thể quốc dân tự do lựa chọn những người có tài, có đức để gánh vác công việc nước nhà…”[1].Với nhận thức đó, công tác nhân sự, trong đó trọng tâm là cơ cấu, tiêu chuẩn, chất lượng và quy trình lựa chọn, giới thiệu đại biểu Hội đồng nhân dân (HĐND) luôn được quan tâm, là yếu tố then chốt cho thành công của mỗi cuộc bầu cử đại biểu HĐND các cấp. Hiện nay, Chính phủ đang trình Ủy ban thường vụ Quốc hội xem xét, thông qua Nghị quyết hướng dẫn việc xác định dự kiến cơ cấu, thành phần và phân bổ số lượng người được giới thiệu ứng cử đại biểu HĐND các cấp nhiệm kỳ 2021- 2026. Trong phạm vi bài viết này, tác giả phân tích cơ sở chính trị, pháp lý và thực trạng tiêu chuẩn, cơ cấu đại biểu HĐND các cấp nhiệm kỳ 2016-2021và đưa ra một số kiến nghị cho nhiệm kỳ 2021- 2026.
Từ khóa: Bầu cử, cử tri, đại biểu Hội đồng nhân dân.
Từ khóa: Hội đồng nhân dân, đại biểu Hội đồng nhân dân, tiêu chuẩn, cơ cấu, thành phần.
Abstract: In his lifetime, President Ho Chi Minh once wrote "General election is an opportunity for the entire citizens to freely select the talented, virtuous people to take on the affairs of the country...". With the awareness, the human resources arrangements, in which it is focused on structure, criteria, qualifications, and process of selection and recommendation of the persons as deputies of the People's Council, always receive public interests, as well as are the key factors for the success of each election of the People's Council deputies at all levels. Currently, the Government is submitting to the Standing Committee of the National Assembly for reviews and approval of a Resolution guiding the projected structure, composition, and allocation of the persons recommended as the candidates for People's Council deputies at all levels for 2021-2026. Under the scope of this article, the author analyzes the political, legal ground, the applicable criteria, the structure of the deputies of the People's Council at all levels for 2016-2021, and also provides recommendations for 2021- 2026.
Keywords: Election, voters, deputies of the People's Council,
Ảnh minh họa: Nguồn internet
1. Cơ sở chính trị, pháp lý và thực trạng tiêu chuẩn, cơ cấu đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2016-2021
Các bản Hiến pháp của nước ta đều quy định HĐND là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của Nhân dân, do Nhân dân địa phương bầu ra, chịu trách nhiệm trước Nhân dân địa phương và cơ quan nhà nước cấp trên. HĐND quyết định các vấn đề của địa phương do luật định; giám sát việc tuân theo Hiến pháp và pháp luật ở địa phương và việc thực hiện nghị quyết của HĐND. Đại biểu HĐND là người đại diện cho ý chí, nguyện vọng của Nhân dân địa phương, chịu trách nhiệm trước cử tri địa phương và trước HĐND về việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn đại biểu của mình. Đại biểu HĐND bình đẳng trong thảo luận và quyết định các vấn đề thuộc nhiệm vụ, quyền hạn của HĐND.
Trong nhiệm kỳ 2016-2021, các cơ quan của Đảng và đã ban hành hơn 40 văn bản về công tác cán bộ, trong đó đáng chú ý như Nghị quyết số 18-NQ/TW về một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả; Nghị quyết số 26-NQ/TW về tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ các cấp, nhất là cấp chiến lược, đủ phẩm chất, năng lực và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ; Nghị quyết số 56/2017/QH14 của Quốc hội về việc tiếp tục cải cách tổ chức bộ máy hành chính nhà nước tinh gọn, hoạt hiệu lực, hiệu quả ... Nhân dịp Hội nghị lần thứ 7 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII bàn về nội dung xây dựng đội ngũ cán bộ, đồng chí Phạm Minh Chính, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng Ban Tổ chức Trung ương Đảng đã đánh giá:
“Sau 20 năm thực hiện Chiến lược, đội ngũ cán bộ các cấp có bước trưởng thành, phát triển về nhiều mặt, chất lượng ngày càng được nâng lên; cơ cấu độ tuổi, giới tính, dân tộc, ngành nghề, lĩnh vực công tác có sự cân đối, hợp lý hơn. Tỷ lệ cán bộ lãnh đạo, quản lý dưới 40 tuổi công tác ở ban, bộ, ngành trung ương là 6,22%; ở cấp tỉnh là 6,41%; cấp huyện dưới 35 tuổi là 6,5%; tỷ lệ cán bộ lãnh đạo nữ diện Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư quản lý công tác tại địa phương tăng 2 lần trong 3 nhiệm kỳ qua, từ 10% lên 20%; tỷ lệ cán bộ lãnh đạo nữ công tác ở các ban, bộ, ngành trung ương là 13,03%”[2].
Về đại biểu HĐND các cấp nhiệm kỳ 2016-2021, theo quy định của pháp luật, Ủy ban thường vụ Quốc hội (UBTVQH) đã ban hành Nghị quyết số 1132/NQ-UBTVQH13 ngày 16/01/2016 hướng dẫn về việc xác định dự kiến cơ cấu, thành phần và phân bổ số lượng người được giới thiệu ứng cử đại biểu HĐND các cấp nhiệm kỳ 2016-2021. Theo đó, việc xác định dự kiến cơ cấu, thành phần, phân bổ số lượng người được giới thiệu ứng cử đại biểu HĐND ở mỗi đơn vị hành chính phải bảo đảm các tiêu chí:
a) Bảo đảm có ít nhất 35% tổng số người trong danh sách chính thức những người ứng cử đại biểu HĐND là phụ nữ;
b) Bảo đảm số lượng hợp lý người được giới thiệu ứng cử đại biểu HĐND là người dân tộc thiểu số, phù hợp với đặc điểm, cơ cấu dân số của từng địa phương; phấn đấu số đại biểu HĐND được bầu là người dân tộc thiểu số không thấp hơn số đại biểu HĐND nhiệm kỳ 2011-2016 là người dân tộc thiểu số ở đơn vị hành chính đó;
c) Phấn đấu đạt tỷ lệ người được giới thiệu ứng cử đại biểu HĐND là người ngoài Đảng không dưới 10%; người được giới thiệu ứng cử đại biểu HĐND là người dưới 35 tuổi không dưới 15% tổng số người được giới thiệu ứng cử đại biểu HĐND ở từng cấp;
d) Phấn đấu có ít nhất 30% đại biểu HĐND nhiệm kỳ trước tái cử đại biểu HĐND nhiệm kỳ 2016-2021;
đ) Việc phân bổ số lượng người được giới thiệu ứng cử ở các đơn vị hành chính cấp dưới, các thôn, tổ dân phố cần bảo đảm tương quan hợp lý về dân số giữa các đơn vị này.
Việc phân bổ người được giới thiệu ứng cử đại biểu HĐND để bố trí làm đại biểu HĐND hoạt động chuyên trách được thực hiện căn cứ vào tình hình cụ thể của địa phương và phải bảo đảm số lượng đại biểu HĐND hoạt động chuyên trách theo quy định của Luật Tổ chức chính quyền địa phương. Ở cấp tỉnh, Chủ tịch HĐND có thể là đại biểu HĐND hoạt động chuyên trách; hai Phó Chủ tịch HĐND là đại biểu HĐND hoạt động chuyên trách; mỗi Ban của HĐND cấp tỉnh có ít nhất hai đại biểu HĐND hoạt động chuyên trách. Ở cấp huyện, Chủ tịch HĐND có thể là đại biểu HĐND hoạt động chuyên trách; hai Phó Chủ tịch HĐND là đại biểu HĐND hoạt động chuyên trách; mỗi Ban của HĐND cấp huyện có ít nhất một đại biểu HĐND hoạt động chuyên trách. Ở cấp xã, một Phó Chủ tịch HĐND hoạt động chuyên trách. Căn cứ Nghị quyết số 1132/NQ-UBTVQH13, Thường trực HĐND các cấp đã tiến hành dự kiến cơ cấu thành phần, số lượng đại biểu HĐND được bầu của các cơ quan, tổ chức, đơn vị ở địa phương và của các thôn, làng, ấp, bản, tổ dân phố trên địa bàn (đối với cấp xã) và tiến hành điều chỉnh dự kiến phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và tình hình công tác nhân sự cụ thể ở địa phương.
Có thể nói, với vị trí pháp lý là thành viên của cơ quan dân cử, cơ quan đại diện cho ý chí và nguyện vọng của nhân dân, công tác nhân sự đại biểu HĐND luôn phải gắn với cơ cấu, thành phần đại biểu, đáp ứng yêu cầu về chính trị - kinh tế - xã hội của mỗi giai đoạn cách mạng. Cơ cấu, thành phần đại biểu HĐND của các khoá đã có sự đổi mới để đáp ứng tốt hơn yêu cầu về chức năng, nhiệm vụ nhưng vẫn còn có những bất cập do khách quan cũng như chủ quan trong công tác cơ cấu. Thực tế trong các cuộc bầu cử đại biểu HĐND, chúng ta thường hướng dẫn tiêu chuẩn là chính, cơ cấu là quan trọng, nhưng khi vận dụng cụ thể thì lại bộc lộ sự lúng túng giữa chính và quan trọng, có những trường hợp nhấn mạnh tiêu chuẩn, trường hợp khác lại nhấn mạnh cơ cấu.
2. Kiến nghị đề xuất trong nhiệm kỳ 2021-2026
Để chuẩn bị tốt công tác bầu cử đại biểu HĐND nhiệm kỳ 2021-2026, theo quy định của Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND, chúng tôi cho rằng, khi tiến hành hướng dẫn về việc dự kiến cơ cấu, thành phần và phân bổ số lượng người được giới thiệu ứng cử đại biểu HĐND các cấp cần lưu ý một số điểm sau đây:
Thứ nhất, cần phải đặt vấn đề cơ cấu trong mối quan hệ với tính đại diện. Các quy định của Hiến pháp và pháp luật hiện hành quy định đại biểu HĐND là người đại diện cho ý chí, nguyện vọng của nhân dân.Trong giai đoạn kinh tế tri thức, cần phải hiểu khái niệm đại diện theo hướng ‘đại diện trí tuệ’ chứ không thuần túy là đại diện theo con người. Ví dụ, một đại biểu là chuyên gia về kinh tế nông nghiệp, nông thôn hoàn toàn có thể đại diện cho tiếng nói của bà con nông dân, nông thôn; một nhà nghiên cứu dân tộc học hoàn toàn có thể đại diện, truyển tải tâm tư, nguyện vọng của bà con các dân tộc thiểu số.
Thứ hai, Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND quy định bảo đảm có ít nhất 35% tổng số người trong danh sách chính thức những người ứng cử đại biểu HĐND là phụ nữ. Thực tế các cuộc bầu cử vừa qua cho thấy, mặc dù tỷ lệ này được bảo đảm nhưng lại không đạt việc nâng cao tỷ lệ nữ đại biểu. Nhiệm kỳ 2016-2021, sau hội nghị hiệp thương lần thứ hai thỏa thuận lập danh sách sơ bộ những người ứng cử đại biểu HĐND thì người ứng cử là phu nữ ở cấp tỉnh lên đến 39,93%; ở cấp huyện là 39,56% và ở cấp xã là 37,71%
[3]. Tuy nhiên, kết quả tỷ lệ nữ đại biểu HĐND trúng cử lại thấp hơn nhiều, cụ thể, cấp tỉnh là 26,56%, cấp huyện là 27,50% và cấp xã là 26,59%
[4]. Lý do là việc không có tỷ lệ phấn đấu trúng cử nên khi bố trí ứng cử viên nữ vào các đơn vị bầu cử không được quan tâm. Điều này dẫn đến, nữ ứng cử viên ứng cử phân tán tại nhiều đơn vị bầu cử và khả năng trung cử không cao. Để khắc phục tình trạng này, chúng tôi cho rằng, UBTVQH cần dự kiến phấn đấu tỷ lệ nữ đại biểu trúng cử làm cơ sở phân bổ nhiều hơn ứng cử viên nữ để nâng cao tỷ lệ trúng cử.
Thứ ba, đối với các vùng có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số, người nhiều tuổi rất có uy tín với nhân dân, đó là các già làng, trưởng bản. Vì vậy, nếu lựa chọn và bầu được họ làm đại biểu thì có tác dụng lớn với đồng bào. Người trẻ ứng cử đại biểu HĐND là lứa kế cận quan trọng để từng bước tham gia công việc quản lý nhà nước nhưng chỉ nên bố trí một tỷ lệ hợp lý. Nhiệm kỳ 2016-2021, tỷ lệ người trẻ tuổi (dưới 35 tuổi) trúng cử đại biểu HĐND các cấp là 8,37% ở cấp tỉnh; 14,42% ở cấp huyện và 26,53% ở cấp xã
[5]. Nhiệm kỳ này, cần quan tâm hơn nữa đến người nhiều tuổi có uy tín với nhân dân, các già làng, trưởng bản, động viên họ tham gia ứng cử đại biểu HĐND cấp xã. Đồng thời, nên nâng tiêu chí về tuổi trẻ lên 40 tuổi để mở rộng diện giới thiệu ứng cử tại các địa phương, vùng có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số.
Thứ tư, một số cơ cấu cần quan tâm, phát huy hơn nữa như cơ cấu kết hợp tái cử. Một số nhiệm kỳ HĐND gần đây cho thấy, chỉ có khoảng một phần ba số đại biểu HĐND tái cử đã phần nào ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động của HĐND. Sau một nhiệm kỳ hoạt động, đại biểu HĐND sẽ tích lũy được kiến thức và kỹ năng làm nền tảng quan trọng cho nhiệm kỳ tiếp theo. Nếu vì lý do khách quan mà đại biểu không được tiếp tục giới thiệu ứng cử thì không những phải bồi dưỡng, kiến thức kỹ năng cho các đại biểu mới mà còn không phát huy được trí tuệ, kinh nghiệm của những đại biểu đương nhiệm. Trong cuộc bầu cử đại biểu HĐND năm 2016, đại biểu HĐND nhiệm kỳ trước tái cử đại biểu HĐND nhiệm kỳ 2016-2021 đạt tỷ lệ 33,88% ở cấp tỉnh; 32,81% ở cấp huyện và 45,12% ở cấp xã là rất đáng hoan nghênh
[6]. Cần phát huy hơn nữa và đề ra mục tiêu ít nhất là 40% tái cử ở mỗi cấp.
Thứ năm, cần quan tâm hơn nữa đến người tự ứng cử đại biểu HĐND. Trong quá trình tăng cường và mở rộng dân chủ trên mỗi lĩnh vực đời sống xã hội thì bầu cử và ứng cử là một quyền cơ bản về chính trị của công dân cũng rất cần được dân chủ nhiều hơn, thực chất hơn. Hiện nay, qua các vòng hiệp thương cho thấy Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp đã nghiêm chỉnh chấp hành và thực thi pháp luật để mọi người đều bình đẳng trước pháp luật, nếu đủ điều kiện thì được ứng cử đại biểu HĐND, nhưng tỷ lệ người tự ứng cử trúng cử còn thấp. Để cử tri lựa chọn người tiêu biểu, trước khi vào bầu cử thì công việc lấy ý kiến nhận xét, đánh giá của cử tri nơi cư trú là một bước rất quan trọng và thiết thực, đánh gia được tín nhiệm của những cử tri, của nhân dân đã có hiểu biết về người ứng cử. Tự ứng cử để được bầu làm đại biểu HĐND, đại diện cho ý chí và nguyện vọng của nhân dân là việc đáng được hoan nghênh, khuyến khích.
Tóm lại, mối quan hệ giữa tiêu chuẩn và cơ cấu đại biểu là mối quan hệ tương hỗ, tác động lẫn nhau. Để bảo đảm hiệu quả hoạt động của cơ quan dân cử, cần lựa chọn những đại biểu đủ tiêu chuẩn có năng lực và điều kiện thực sự tham gia, trên cơ sở bảo đảm cơ cấu, thành phần đại biểu một cách hợp lý. Như vậy, phải trên cơ sở tiêu chuẩn mà xác định cơ cấu, thành phần và lựa chọn nhân sự để bầu làm đại biểu. Có như vậy, cơ quan dân cử mới hoàn thành tốt chức năng là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của Nhân dân, do Nhân dân địa phương bầu ra, chịu trách nhiệm trước Nhân dân địa phương và cơ quan nhà nước cấp trên./.
[1] Tuần báo Cứu quốc số 130 ngày 31.12.1945
.
[2]http://danvan.vn/Home/Tin-hoat-dong/Dia-phuong-don-vi/7203/20-nam-thuc-hien-Chien-luoc-can-bo-va-nhung-bai-hoc-quy-gia-cho-chung-ta.
[3] Trích Báo cáo số 86/BC-HĐBCQG ngày 29/3/2016 của Hội đồng Bầu cử quốc gia về tình hình triển khai công tác chuẩn bị bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XIV và đại biểu HĐND các cấp nhiệm kỳ 2016-2021.
[4] Trích Báo cáo số 695/BC-HĐBCQG ngày 19/7/2016 của Hội đồng Bầu cử quốc gia tổng kết cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XIV và đại biểu HĐND các cấp nhiệm kỳ 2016-2021.
[5] Trích Báo cáo số 695/BC-HĐBCQG ngày 19/7/2016 của Hội đồng Bầu cử quốc gia tổng kết cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XIV và đại biểu HĐND các cấp nhiệm kỳ 2016-2021.
[6] Trích Báo cáo số 695/BC-HĐBCQG ngày 19/7/2016 của Hội đồng bầu cử Quốc gia tổng kết cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XIV và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2016-2021.
