Ảnh minh họa: nguồn internet

Khoản 1 Điều 3 Dự thảo Luật Phòng, chống tham nhũng (PCTN) sửa đổi ngày 05/7/2018 (Dự thảo Luật) quy định: “Tham nhũng là hành vi của người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó vì vụ lợi”. Theo Điều 2 Dự thảo Luật, các hành vi tham nhũng bao gồm: “1. Tham ô tài sản. 2. Nhận hối lộ. 3. Lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản. 4. Lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi. 5. Lạm quyền trong khi thi hành nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi. 6. Lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng với người khác để trục lợi. 7. Giả mạo trong công tác vì vụ lợi. 8. Đưa hối lộ, môi giới hối lộ được thực hiện bởi người có chức vụ, quyền hạn để giải quyết công việc của cơ quan, tổ chức, đơn vị hoặc địa phương vì vụ lợi. 9. Lợi dụng chức vụ, quyền hạn sử dụng trái phép tài sản vì vụ lợi. 10. Nhũng nhiễu vì vụ lợi. 11. Không thực hiện,thực hiện không đúng hoặc không đầy đủ nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi. 12. Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để bao che cho người có hành vi vi phạm pháp luật vì vụ lợi; cản trở, can thiệp trái pháp luật vào việc kiểm tra, thanh tra, kiểm toán, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án vì vụ lợi”.

Tùy theo tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội, có hành vi tham nhũng bị coi là tội phạm nhưng cũng có hành vi tham nhũng chỉ bị coi là vi phạm pháp luật khác. Ví dụ, khoản 1 Điều 353 Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 2015, được sửa đổi, bổ sung một số điều năm 2017 quy định về Tội tham ô tài sản như sau: “1. Người nào lợi dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản mà mình có trách nhiệm quản lý trị giá từ 2.000.000 đồng đến dưới 100.000.000 đồng hoặc dưới 2.000.000 đồng nhưng thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm: a) Đã bị xử lý kỷ luật về hành vi này mà còn vi phạm; b) Đã bị kết án về một trong các tội quy định tại Mục 1 Chương này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm”. Theo đó, nếu tham ô tài sản thuộc một trong hai trường hợp nêu trên sẽ bị coi là tội phạm tham ô tài sản; nếu tham ô tài sản dưới 2.000.000 đồng nhưng không thuộc một trong hai trường hợp sau đây: i) Đã bị xử lý kỷ luật về hành vi này mà còn vi phạm; ii) Đã bị kết án về một trong các tội quy định tại Mục 1 Chương này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm, thì không bị coi là phạm Tội tham ô tài sản.

2. Tình hình tham nhũng và đấu tranh phòng, chống tham nhũng hiện nay

Theo Báo cáo của Chính phủ về công tác PCTN, năm 2015: “Tình hình tham nhũng vẫn diễn ra phức tạp. Tình trạng nhũng nhiễu trong khu vực công còn nhiều, biểu hiện qua nạn hối lộ, lót tay, chạy chọt khi giao dịch với các cơ quan công quyền[1]. Đã xuất hiện tình trạng tham nhũng có tính lợi ích nhóm trong một số lĩnh vực. Tính chất tham nhũng ngày càng phức tạp, thủ đoạn tinh vi hơn, phạm vi, tính có tổ chức của các vụ việc, vụ án tham nhũng rõ nét hơn. Một số vụ án tham nhũng gây hậu quả rất nghiêm trọng, làm thất thoát lớn tài sản của Nhà nước. Một số vụ tham nhũng có yếu tố nước ngoài, phần nào ảnh hưởng đến nhìn nhận của quốc tếvề tình hình tham nhũng ở Việt Nam. Tham nhũng vẫn là một trong những vấn đề bức xúc của xã hội hiện nay, là một nguy cơ gây mất ổn định chính trị, xã hội”[2].

Báo cáo của Chính phủ về công tác PCTN năm 2016 tiếp tục ghi: “Tình hình tham nhũng vẫn đang diễn biến phức tạp, xảy ra ở nhiều cấp, nhiều ngành, nhiều lĩnh vực với mức độ phổ biến, tính chất rất nghiêm trọng[3] và chưa bị đẩy lùi. Công tác PCTN tại các bộ, ngành, địa phương còn chưa đồng đều. Không ít địa phương đã thực hiện chưa tốt công tác PCTN[4]. Công tác PCTN nói chung chưa đạt yêu cầu, mục tiêu đề ra và vẫn còn nhiều hạn chế, yếu kém”[5].

Theo Báo cáo của Chính phủ về công tác phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật, năm 2017[6], các tội phạm về tham nhũng nằm trong nhóm nhóm tội phạm có xu hướng tăng. Các tội phạm tham nhũng tăng đến 20,88% số vụ so với năm 2016, nhưng theo Báo cáo thẩm tra của Ủy ban Tư pháp thì “số lượng các vụ án khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử còn chưa tương xứng với thực trạng tham nhũng...”[7].

Báo cáo số 460/BC-CP ngày 18/10/2017 của Chính phủ về công tác PCTN năm 2017 chỉ rõ, trong năm qua, “Với sự chỉ đạo quyết liệt của Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Chỉ đạo Trung ương về PCTN và nỗ lực của các cơ quan chức năng trong PCTN, các vụ án kinh tế, tham nhũng nghiêm trọng đã được kiên quyết điều tra, xử lý nghiêm”[8]^,[9]. Tuy nhiên, đến nay, “tham nhũng nhìn chung vẫn diễn ra nghiêm trọng, phức tạp, tinh vi, nhất là trong lĩnh vực tài chính, ngân hàng; quản lý, sử dụng đất đai; quản lý, khai thác tài nguyên, khoáng sản và đầu tư công”. “Công tác PCTN tại các bộ, ngành, địa phương còn yếu, chưa đồng đều”[10].

Việc thu hồi tài sản tham nhũng trong thời gian qua còn nhiều hạn chế về cả thể chế cũng như tổ chức thực hiện nên kết quả chưa cao, làm thất thoát tài sản của Nhà nước, tổ chức, cá nhân, gây bức xúc trong dư luận. Theo báo cáo của Thanh tra Chính phủ, qua 10 năm thực hiện Luật PCTN, số tài sản thất thoát mà Nhà nước thu hồi được khoảng 4.600 tỷ đồng/59.000 tỷ đồng, đạt 8% trên tổng số tài sản bị tham nhũng[11].

3. Dự báo tình hình và giải pháp nâng cao hiệu quả đấu tranh phòngchống tham nhũng trong thời gian tới

Kết quả PCTN thời gian qua đã có tác dụng phòng ngừa, răn đe nhất định đối với tệ tham nhũng. Bên cạnh đó,tình hình tham nhũng năm 2018 và các năm tiếp theo được dự báo còn xảy ra nhiều, tinh vi và phức tạp hơn do nhưng nguyên nhân chủ yếu sau: i) Còn tình trạng "trên nóng, dưới lạnh", "trên bảo dưới không nghe", kỷ cương phép nước bị buông lỏng[12]; ii) Luật PCTN (sửa đổi) vẫn chưa được thông qua, nên vẫn còn kẽ hở để người tham nhũng lợi dụng và iii) Lòng tham của người tham nhũng là không có giới hạn, và vì vậy, họ sẽ không những không dừng lại mà còn dùng mọi thủ đoạn để tiếp tục tham nhũng. Tuy nhiên, “phần chìm” của các tội phạm tham nhũng sẽ giảm, “phần nổi” sẽ tăng do “sự tham gia tích cực của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội, sự chỉ đạo quyết liệt của Ban Chỉ đạo Trung ương về PCTN, sự chỉ đạo, điều hành của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, sự giám sát của Quốc hội, Mặt trận Tổ quốc, cơ quan báo chí, Nhân dân”[13]trong công tác PCTN. Đặc biệt nhất là do quyết tâm của Đảng “trước đánh từ vai đánh xuống, nhưng giờ đánh trên đầu nhiều hơn”[14] và “từ nay trở đi, bất cứ trường hợp nào mà vi phạm kỷ luật, chúng ta phải xử lý nghiêm, làm nghiêm từ trên xuống dưới để giữ vững kỷ cương, kỷ luật của Đảng, để lấy lại và củng cố lòng tin và tình thương yêu, quý trọng của nhân dân”[15], với sự đồng thuận của các cấp, các ngành; có niềm tin và sự cổ vũ, ủng hộ mạnh mẽ của nhân dân và bạn bè quốc tế. 

3.2 Kiến nghị thực hiện các giải pháp nâng cao hiệu quả đấu tranh PCTN

Để nâng cao hiệu quả đấu tranh PCTN trong thời gian tới, các giải pháp sau đây cần phải được thực hiện đồng bộ.

Trước hết, Chính phủ cần thực hiện quyết liệt 10 nhóm giải pháp trong Báo cáo số 458/BC-CP về tình hình kinh tế - xã hội và nhất là 09 nhóm giải pháp trong Báo cáo số 460/BC-CP về công tác PCTN ngày 18/10/2017 của Chính phủ; quán triệt, triển khai, thể chế hóa kịp thời các giải pháp Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 và Hội nghị Trung ương 6 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII_.

Hai là, huy động nhân lực, trí lực, tài lực xây dựng Luật PCTN (sửa đổi) có chất lượng, với bốn nhóm giải pháp nhằm thẳng vào tham nhũng mà chúng ta quen gọi là giải pháp bốn không: không muốn tham nhũng; không cần tham nhũng; không thể tham nhũng và không dám tham nhũng.

Ba là, đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính; tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin.

Bốn là, phát huy mạnh mẽ mọi nguồn lực, phát huy nhân tố con người, sức sáng tạo và quyền làm chủ của nhân dân. Thực hiện quyết liệt đột phá chiến lược, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, nhất là khâu đào tạo, bồi dưỡng, bổ nhiệm cán bộ, công chức theo vị trí việc làm; bảo đảm chế độ, thu nhập thỏa đáng cho đội ngũ cán bộ, công chức, nhất là người đứng đầu vì “Cán bộ là cái gốc của mọi công việc”[16]; “muôn việc thành công hoặc thất bại, đều do cán bộ tốt hoặc kém. Đó là một chân lý nhất định”[17].   

Năm là, tăng cường kiểm tra, giám sát, thanh tra, kiểm toán tại các khu vực xảy ra hoặc có nguy cơ xảy ra tham nhũng cao. Chú trọng phòng ngừa, phát hiện, điều tra, xử lý nghiêm minh, kịp thời các tội phạm tham nhũng, nhất là giải pháp kê khai, công khai, minh bạch tài sản; thanh toán không dùng tiền mặt và thu hồi tài sản tham nhũng. Đổi mới công tác xây dựng báo cáo PCTN theo hướng: i) Làm rõ “phần nổi” của tình hình tội phạm và vi phạm pháp luật về tham nhũng gồm bốn thông số: mức độ, diễn biến, cơ cấu, tính chất; nguyên nhân khách quan, nguyên nhân chủ quan và giải pháp khắc phục. ii) Làm rõ “phần chìm” của tình hình tội phạm và vi phạm pháp luật về tham nhũng, nguyên nhân “chìm ẩn” của tình hình tội phạm và vi phạm pháp luật về tham nhũng. iii) Dự báo tình hình tội phạm và vi phạm pháp luật về tham nhũng trong thời gian tới.

Sáu là, chú trọng giáo dục văn hóa, đạo đức, lối sống và lòng căm thù tham nhũng cho toàn xã hội. Bởi lẽ, văn hóa, đạo đức, lối sống là nền tảng tinh thần của xã hội. Tinh thần tốt thì mới có hành vi tốt; hành vi tốt thì mới có con người tốt; con người tốt thì mới có gia đình tốt; gia đình tốt thì mới có thôn xóm, bản làng và xã hội bình an, ấm no và hạnh phúc. Có như vậy, chúng ta mới có thể ngăn chặn, từng bước đẩy lùi tham nhũng như mong muốn của Đảng và Nhà nước, như kỳ vọng của nhân dân.

Bảy là, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với việc xử lý hành vi tham nhũng của cán bộ trong các tổ chức đảng, cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội. Nghiên cứu đưa ra các biện pháp kiểm soát thu nhập của xã hội, tiếp tục hoàn thiện các quy định của pháp luật về công khai, minh bạch tài sản, thu nhập. Thực hiện nghiêm việc kê khai, kiểm soát việc kê khai tài sản, quản lý bản kê khai tài sản; xử lý nghiêm những cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân chậm tổ chức việc kê khai, không kê khai hoặc kê khai không trung thực; không giải trình được nguồn gốc tài sản tăng thêm; không tổ chức việc công khai bản kê khai. Xây dựng cơ chế thu hồi tài sản tham nhũng không dựa trên kết án về hình sự. Hiện nay, hầu hết tài sản tham nhũng được thu hồi thông qua các vụ án hình sự, tỷ lệ thu hồi tài sản tham nhũng thông qua các quyết định hành chính là rất thấp (nếu không nói là hầu như không có). Trong khi đó, tài sản tham nhũng thường bị trộn lẫn với tài sản hợp pháp, các vụ việc tham nhũng từ khi xảy ra đến khi phát hiện thường có độ trễ nhất định nên việc chứng minh tài sản tham nhũng của các cơ quan tiến hành tố tụng thường rất khó khăn và không đầy đủ. Để giải quyết được vấn đề trên, Nhà nước cần nghiên cứu sửa đổi các quy định như: giảm nghĩa vụ chứng minh trong thu hồi tài sản tham nhũng đối với những tội phạm về tham nhũng; chuyển nghĩa vụ chứng minh nguồn gốc hợp pháp của tài sản cho người bị tình nghi tham nhũng sau khi cơ quan có thẩm quyền có chứng cứ đáng tin cậy cho rằng tài sản đó do tham nhũng mà có; cho phép tịch thu tài sản không dựa trên bản án hoặc quyết định hình sự hoặc tòa án nước ngoài; cho phép phong tỏa tài sản và thu hồi tài sản thay thế có giá trị tương đương đã bị thất thoát.

Bên cạnh đó, Nhà nước cần nghiên cứu nội luật hóa yêu cầu của Công ước của Liên hiệp quốc về chống tham nhũng (UNCAC) về hành vi làm giàu bất chính. Việc quy định tội danh trên sẽ dẫn đến yêu cầu sửa đổi Bộ luật Tố tụng hình sự, theo đó chuyển một phần nghĩa vụ chứng minh từ cơ quan nhà nước có thẩm quyền (cơ quan tiến hành tố tụng) sang cá nhân để họ chứng minh nguồn gốc tài sản của mình là hợp pháp hay không hợp pháp. Áp dụng có hiệu quả các biện pháp chống rửa tiền đã được quy định tại Luật Phòng, chống rửa tiền năm 2012. Đồng thời, nghiên cứu nội luật hóa các biện pháp phòng, chống rửa tiền đã được quy định trong UNCAC, Công ước của Liên hiệp quốc về chống tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia (TOC) và Sáng kiến thu hồi tài sản tham nhũng của Cơ quan phòng chống ma tuý và tội phạm của Liên hiệp quốc (UNODC)[18] (các tổ chức tài chính áp dụng biện pháp kiểm tra thông tin khách hàng đối với tất cả những người có thế lực chính trị; yêu cầu kê khai về chủ sở hữu hưởng lợi; yêu cầu kê khai về thu nhập và tài sản; tiến hành rà soát định kỳ về các khách hàng là những người có thế lực chính trị và không giới hạn một cá nhân được coi là người có thế lực chính trị...). Hoàn thiện chế định phong tỏa, kê biên, thu giữ và trả lại tài sản do phạm tội mà có của BLHS, nhất là việc phong tỏa, kê biên, thu giữ và trả lại tài sản do phạm tội mà có có yếu tố nước ngoài, theo đó nghiên cứu bổ sung các quy định về trình tự, thủ tục phong tỏa, kê biên tài sản trong trường hợp có yêu cầu của Tòa án nước ngoài. Tăng cường hợp tác quốc tế trong thu hồi tài sản tham nhũng. Gia nhập Nhóm các đơn vị tình báo tài chính (EGMONT), một tổ chức quốc tế của đơn vị tình báo tài chính (FIU) thành lập vào năm 1995[19]^.

Cuối cùng nhưng quan trọng nhất là, cần tổ chức thực hiện nghiêm minh hệ thống pháp luật liên quan đến PCTN, nhất là BLHS và nếu cần, có thể xem xét sửa đổi, bổ sung các luật có liên quan như: Luật Thuế thu nhập cá nhân, Luật Xử lý vi phạm hành chính, Luật Tố tụng hành chính, Bộ luật Dân sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, BLHS, Bộ luật Tố tụng hình sự... để nâng cao hiệu quả đấu tranh PCTN./.

 

---