Tóm tắt: Tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính là biện pháp cưỡng chế được áp dụng đối với cá nhân, tổ chức vi phạm hành chính khi được pháp luật quy định. Trong bài viết này, tác giả bàn về điều kiện tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính; tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính trong trường hợp không ra quyết định xử phạt vi phạm hành chính và thẩm quyền tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính; trên cơ sở đó, đưa ra các kiến nghị hoàn thiện pháp luật.
Từ khóa: Tang vật; phương tiện; vi phạm hành chính.
Abstract: Confiscation of material evidences and means used for commission of administrative violations is a coercive measure applied to individuals and organizations committing administrative violations as prescribed by the law. Within this article, the author provides discussion on the conditions for confiscation of material evidences and means used for commission of administrative violations; on confiscation of material evidences and means used for commission of administrative violations in case of non-promulgation of a decision to sanction administrative violations and on the authority for confiscation of material evidences and means used for commission of administrative violations; accordingly gives out recommendations to improve the law.
Keywords: Material evidences; means; administrative violations.
Tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính (VPHC) là biện pháp cưỡng chế hành chính được áp dụng trong quá trình xử phạt VPHC nhưng theo quy định của pháp luật hiện hành, điều kiện áp dụng, thẩm quyền áp dụng, trường hợp áp dụng chưa hoàn toàn hợp lý ảnh hưởng đến giá trị của biện pháp này và có thể khiến cho việc xử phạt VPHC gặp khó khăn nhất định.
Ảnh minh họa: Nguồn internet
1. Điều kiện áp dụng biện pháp tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính
Điều 26 Luật Xử lý VPHC năm 2012, sửa đổi, bổ sung năm 2020 (sau đây gọi tắt là Luật) quy định: “Tịch thu tang vật, phương tiện VPHC là việc sung vào ngân sách nhà nước vật, tiền, hàng hóa, phương tiện có liên quan trực tiếp đến VPHC, được áp dụng đối với VPHC nghiêm trọng do lỗi cố ý của cá nhân, tổ chức”. Theo đó, tịch thu tang vật, phương tiện VPHC được áp dụng khi thỏa mãn đồng thời 3 điều kiện:
- Tang vật, phương tiện đó liên quan trực tiếp đến VPHC: điều kiện liên quan trực tiếp đến VPHC được giải thích là “nếu không có vật, tiền, hàng hóa, phương tiện này thì không thể thực hiện được hành vi vi phạm”
[1];
- VPHC là vi phạm nghiêm trọng;
- Hành vi vi phạm được thực hiện với lỗi cố ý.
Trong 3 điều kiện nói trên, điều kiện về hình thức lỗi, phải là lỗi cố ý. Khi bàn về lỗi trong vi phạm pháp luật, hầu hết các giáo trình, tài liệu khoa học đều coi lỗi là trạng thái tâm lý của con người về hành vi trái pháp luật và hậu quả của hành vi đó
[2]. Trong đó, lỗi cố ý là người thực hiện hành vi vi phạm pháp luật biết hành vi mình thực hiện là trái pháp luật nhưng vẫn thực hiện, biết hậu quả xấu có thể xảy ra khi thực hiện hành vi đó nhưng vẫn mong muốn hậu quả đó xảy ra hoặc bỏ mặc hậu quả đó xảy ra. Quan niệm về lỗi như vậy thích hợp trong trường hợp chủ thể vi phạm pháp luật là cá nhân. Trong trường hợp chủ thể vi phạm là tổ chức thì khó có thể nói đến nhận thức về hành vi trái pháp luật và hậu quả của hành vi đó của cả một tập thể và càng khó nói đến lỗi cố ý hay lỗi vô ý của tổ chức
[3]. Cũng chính vì vậy mà trên thực tế “khi xử phạt VPHC đối với tổ chức, chỉ cần xác định tổ chức đó có hành vi trái pháp luật hành chính và hành vi đó theo quy định của pháp luật bị xử phạt bằng các biện pháp xử phạt VPHC là đủ”
[4], mặc định coi hành vi đó chứa đựng lỗi, đương nhiên không tính đến việc xác định hình thức lỗi cố ý hay vô ý. Nói cách khác, việc xác định lỗi nói chung và hình thức lỗi nói riêng đối với tổ chức hiện nay đang gặp khó khăn cả dưới góc độ lý luận và thực tiễn. Do đó, nếu pháp luật quy định hình thức lỗi cố ý là điều kiện bắt buộc để tịch thu tang vật, phương tiện VPHC thì việc áp dụng biện pháp cưỡng chế này đối với tổ chức thật sự không đơn giản. Vì vậy, để thuận tiện cho quá trình thực hiện pháp luật về xử phạt VPHC, Luật chỉ nên quy định tịch thu tang vật, phương tiện VPHC đối với tang vật, phương tiện liên quan trực tiếp đến hành vi VPHC nghiêm trọng, không cần điều kiện hành vi thực hiện với hình thức lỗi nào.
2. Tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính trong trường hợp không ra quyết định xử phạt
Biện pháp tịch thu tang vật, phương tiện VPHC được áp dụng khi xử phạt người VPHC với tính cách là hình thức phạt chính hoặc hình thức phạt bổ sung và cả khi không ra quyết định xử phạt VPHC.
Điều 65 Luật quy định những trường hợp không ra quyết định xử phạt VPHC gồm:
- Thực hiện hành vi VPHC trong tình thế cấp thiết;
- Thực hiện hành vi VPHC do phòng vệ chính đáng;
- Thực hiện hành vi VPHC do sự kiện bất ngờ;
- Thực hiện hành vi VPHC do sự kiện bất khả kháng;
- Người thực hiện hành vi VPHC không có năng lực trách nhiệm hành chính; người thực hiện hành vi VPHC chưa đủ tuổi bị xử phạt VPHC;
- Không xác định được đối tượng VPHC;
- Hết thời hiệu xử phạt VPHC, hết thời hạn ra quyết định xử phạt;
- Cá nhân VPHC chết, mất tích, tổ chức VPHC đã giải thể, phá sản.
Những trường hợp này mặc dù không ra quyết định xử phạt VPHC nhưng nếu với hành vi đó pháp luật có quy định hình thức xử phạt tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm thì người có thẩm quyền vẫn phải ra quyết định tịch thu tang vật, phương tiện và trường hợp này không bị coi là đã bị xử phạt VPHC
[5]. Như vậy, tịch thu tang vật, phương tiện VPHC trong những trường hợp này không phải là hình thức xử phạt VPHC vì được áp dụng khi không xử phạt VPHC.
Có thể chia các trường hợp này thành hai nhóm:
Thứ nhất, nhóm hành vi thực hiện trong tình thế cấp thiết, phòng vệ chính đáng, sự kiện bất ngờ, sự kiện bất khả kháng, người thực hiện hành vi không có năng lực trách nhiệm hành chính hoặc chưa đủ tuổi bị xử phạt. Mặc dù các trường hợp này Luật đều gọi là “hành vi VPHC” nhưng thực chất đây không phải là hành vi VPHC vì các hành vi này hoặc là không có lỗi (do sự kiện bất ngờ, sự kiện bất khả kháng), hoặc không nguy hiểm cho xã hội (phòng vệ chính đáng), hoặc hành vi có lợi cho xã hội (tình thế cấp thiết), hoặc chủ thể thực hiện hành vi không có hay chưa có năng lực trách nhiệm hành chính. Các hành vi này không phải là VPHC thì hệ quả tất yếu sẽ là người thực hiện hành vi không phải gánh chịu hậu quả bất lợi do thực hiện hành vi đó. Tức là họ sẽ không bị áp dụng bất cứ biện pháp chế tài nào. Trong những trường hợp này, việc tịch thu tang vật, phương tiện sử dụng trong các hành vi đó (không phải là hành vi VPHC), dù không coi đó là xử phạt, cũng hoàn toàn không đúng tinh thần của pháp luật nói chung.
Thứ hai, nhóm hành vi đã thực hiện nhưng không xác định được đối tượng VPHC, hành vi đã hết thời hiệu xử phạt, hết thời hạn ra quyết định xử phạt, cá nhân VPHC chết, mất tích, tổ chức VPHC đã giải thể, phá sản. Những trường hợp này thực sự hành vi VPHC đã được thực hiện trên thực tế nhưng không phạt tiền vì đã hết thời hiệu xử phạt, hết thời hạn ra quyết định xử phạt, hoặc không thể phạt tiền được vì không xác định được ai đã thực hiện hành vi vi phạm hoặc người vi phạm đã không còn tồn tại.
Nhóm hành vi thứ hai có thể chia thành hai nhóm nhỏ hơn, gồm: một là, hành vi VPHC đã hết thời hiệu xử phạt, hết thời hạn ra quyết định xử phạt. Đây là trường hợp do lỗi của Nhà nước đã không phát hiện ra hành vi vi phạm kịp thời hoặc chậm trễ trong việc xử phạt, không phải lỗi của người vi phạm nên pháp luật quy định không phạt tiền nhưng vẫn áp dụng biện pháp tịch thu tang vật, phương tiện VPHC là không hoàn toàn thuyết phục. Hợp lý nhất là trong trường hợp này hoàn toàn không áp dụng bất cứ hình thức xử phạt nào đối với người vi phạm, ngoại trừ trường hợp tang vật, phương tiện VPHC là hàng cấm, vì bản thân sự lưu hành của tang vật, phương tiện đó đã là không được phép và đây không phải là hình thức xử phạt. Hai là, hành vi không xác định được đối tượng vi phạm hoặc đối tượng vi phạm không còn. Đối với vi phạm trong trường hợp này, việc phạt tiền không thể thực hiện vì không có người thi hành hình thức phạt tiền nhưng nếu pháp luật quy định hành vi đó có tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm và tang vật, phương tiện vi phạm vẫn còn thì tịch thu tang vật, phương tiện VPHC là hợp lý.
So sánh với Pháp lệnh Xử lý VPHC năm 2002, Pháp lệnh này chỉ quy định duy nhất một trường hợp không ra quyết định xử phạt VPHC nhưng vẫn tịch thu tang vật. Đó là trường hợp hết thời hạn ra quyết định xử phạt. Trường hợp này cũng chỉ tịch thu tang vật VPHC thuộc loại cấm lưu hành
[6]. Pháp lệnh này quy định phạm vi tịch thu tang vật trong trường hợp không ra quyết định xử phạt khá hẹp nhưng cũng có điểm hợp lý đáng quan tâm để kế thừa trong Luật hiện hành.
Nói chung, trong các trường hợp không ra quyết định xử phạt đối với hành vi vi phạm cụ thể pháp luật quy định có áp dụng biện pháp tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm, Luật chỉ nên giới hạn tịch thu tang vật, phương tiện VPHC trong trường hợp không xác định được đối tượng vi phạm, cá nhân VPHC chết, mất tích, tổ chức VPHC bị giải thể, phá sản. Đối với trường hợp hết thời hiệu xử phạt, hết thời hạn ra quyết định xử phạt thì chỉ tịch thu tang vật, phương tiện thuộc loại cấm lưu hành.
3. Thẩm quyền tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính
Xét dưới góc độ thẩm quyền tịch thu tang vật, phương tiện VPHC, toàn bộ những người có thẩm quyền xử phạt VPHC có thể được chia thành bốn nhóm:
(1) Những người không có thẩm quyền tịch thu tang vật, phương tiện VPHC;
(2) Những người có thẩm quyền tịch thu tang vật, phương tiện VPHC không phụ thuộc vào giá trị của tang vật, phương tiện;
(3) Những người có thẩm quyền tịch thu tang vật, phương tiện VPHC có giá trị không vượt quá 2 lần mức tiền phạt mà họ được áp dụng;
(4) Những người có thẩm quyền tịch thu tang vật VPHC thuộc loại hàng cấm.
Như vậy, việc xác định thẩm quyền xử phạt trong trường hợp hành vi vi phạm vừa có hình thức phạt tiền, vừa có hình thức tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm được xác định như sau:
- Những người không có thẩm quyền tịch thu tang vật, phương tiện VPHC: khi phát hiện hành vi VPHC mà pháp luật quy định có hình thức phạt tịch thu tang vật, phương tiện VPHC thì họ không được quyền xử phạt mà phải chuyển vụ việc đến người có thẩm quyền khác tiến hành xử phạt, không cần xét đến khung tiền phạt pháp luật quy định cho hành vi đó có thuộc thẩm quyền xử phạt của mình hay không.
- Những người được tịch thu tang vật, phương tiện VPHC không phụ thuộc vào giá trị của tang vật, phương tiện VPHC: chỉ cần xác định hành vi vi phạm thuộc lĩnh vực quản lý của mình, khung tiền phạt pháp luật quy định cho hành vi đó phù hợp thẩm quyền phạt tiền của mình là được quyền xử phạt, không cần quan tâm giá trị tang vật, phương tiện VPHC.
- Những người có thẩm quyền tịch thu tang vật, phương tiện có giá trị không quá 2 lần mức tiền phạt mà họ được áp dụng: vừa phải xem xét hành vi vi phạm thuộc lĩnh vực nào, khung tiền phạt được quy định cho hành vi đó, vừa phải xem giá trị tang vật, phương tiện VPHC để xác định có thuộc thẩm quyền của mình hay không. Vấn đề là ở chỗ xác định giá trị tang vật, phương tiện VPHC không phải lúc nào cũng đơn giản. Nếu tang vật, phương tiện là loại vật, hàng hóa, phương tiện còn mới thì xác định giá trị theo giá cả trên thị trường. Nhưng nếu tang vật, phương tiện là vật, hàng hóa, phương tiện đã cũ thì xác định giá trị thật sự không dễ. Nếu có tính đến việc mời chuyên gia định giá hay thành lập hội đồng định giá tang vật, phương tiện VPHC thì điều đó cũng quá phức tạp và tốn kém, không hiệu quả trong đa số các trường hợp. Trong khi đó, thời hạn ra quyết định xử phạt VPHC lại có hạn. Nếu tang vật, phương tiện VPHC khó xác định giá trị và giá trị lại nằm trong giới hạn giáp ranh giữa thẩm quyền hai cấp xử phạt thì việc xác định thẩm quyền thuộc về ai mà vẫn bảo đảm thời hạn ra quyết định xử phạt VPHC thực sự là một thách thức. Giả sử tang vật, phương tiện VPHC đã cũ, khó xác định giá trị chính xác nên người xử phạt đã cố ý hoặc vô ý xác định giá trị thấp hơn thực tế và vì thế vụ việc thuộc thẩm quyền xử phạt của mình và tiến hành xử phạt, hoặc giả dụ, giá trị tang vật, phương tiện có thể vẫn trong giới hạn thẩm quyền của chủ thể đó nhưng để bảo đảm “an toàn” họ cứ chuyển vụ việc lên cấp trên thì trách nhiệm đặt ra sẽ như thế nào?
- Những người có thẩm quyền tịch thu tang vật VPHC là hàng cấm gồm Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp tỉnh và người có thẩm quyền xử phạt cao nhất trong lĩnh vực quản lý nhà nước có hành vi vi phạm. Những người này có quyền tịch thu tang vật không phụ thuộc số lượng tang vật nhiều hay ít
[7]. Như vậy, dù hành vi vi phạm xét về mức phạt tiền bị xử phạt có thể thuộc thẩm quyền của nhiều người ở cấp thấp nhưng vì tang vật là hàng cấm nên thẩm quyền xử phạt phải thuộc về người có thẩm quyền xử phạt cao nhất trong lĩnh vực hoặc Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp tỉnh. Điều đó hợp lý ở chỗ vì là hàng cấm nên không có giá trên thị trường, do vậy không xác định được giá trị tang vật thành tiền để xác định người có thẩm quyền xử phạt tương ứng với số lượng, giá trị tang vật. Mặt khác, quy định như thế cũng có nghĩa là dù số lượng tang vật rất ít cũng phải chuyển vụ việc lên cấp rất cao xử lý. Như vậy, có thể dẫn đến tình trạng dồn việc lên cấp cao ngay cả khi vi phạm có tính chất, mức độ không quá nghiêm trọng. Điều này càng không hợp lý vì pháp luật hiện nay quy định với các loại tang vật, phương tiện không thuộc loại cấm lưu hành có rất nhiều chủ thể có quyền tịch thu tang vật, phương tiện VPHC bất kể số lượng nhiều hay ít, giá trị cao hay thấp. Vì vậy, nên mở rộng phạm vi chủ thể có quyền tịch thu tang vật, VPHC thuộc loại cấm lưu hành.
Giải quyết triệt để vấn đề thẩm quyền tịch thu tang vật, phương tiện VPHC để loại trừ mọi khó khăn trong quá trình xử phạt là điều không đơn giản. Tuy nhiên, nếu khảo sát các quy định về xử phạt VPHC có thể nhận thấy mối tương quan giữa khung tiền phạt và giá trị tang vật, phương tiện vi phạm. Dù không hoàn toàn tuyệt đối nhưng thông thường hành vi có tang vật, phương tiện vi phạm có giá trị lớn thì mức phạt tiền sẽ cao. Do vậy, để giải quyết vấn đề trên, pháp luật có thể thay đổi theo hai cách:
Cách thứ nhất, thẩm quyền áp dụng hình thức tịch thu tang vật, phương tiện VPHC chia thành ba nhóm: nhóm thứ nhất không có quyền tịch thu tang vật, phương tiện VPHC; nhóm thứ hai được tịch thu tang vật, phương tiện có giá trị không quá 2 lần mức tiền phạt họ được áp dụng; nhóm thứ ba được tịch thu tang vật, phương tiện không phụ thuộc giá trị tang vật, phương tiện vi phạm và tang vật thuộc loại cấm lưu hành không phụ thuộc số lượng.
Cách thứ hai, thẩm quyền áp dụng hình thức tịch thu tang vật, phương tiện VPHC chia thành hai nhóm: một nhóm không có quyền áp dụng hình thức phạt này; nhóm còn lại được tịch thu tang vật, phương tiện VPHC không giới hạn giá trị tang vật, phương tiện. Nhóm thứ hai đồng thời được tịch thu tang vật thuộc loại cấm lưu hành không phụ thuộc số lượng.
Tóm lại, pháp luật về tịch thu tang vật, phương tiện VPHC cần được sửa đổi theo hướng:
- Bỏ điều kiện hình thức lỗi cố ý khi áp dụng tịch thu tang vật, phương tiện VPHC;
- Trong những trường hợp không ra quyết định xử phạt VPHC, tịch thu tang vật, phương tiện chỉ nên áp dụng đối với trường hợp không xác định được đối tượng vi phạm, cá nhân vi phạm chết, mất tích, tổ chức vi phạm bị giải thể, phá sản. Các trường hợp hết thời hiệu xử phạt, hết thời hạn ra quyết định xử phạt chỉ tịch thu tang vật, phương tiện thuộc loại cấm lưu hành;
- Mở rộng thẩm quyền tịch thu tang vật thuộc loại cấm lưu hành■
[1] Điểm b khoản 2 Điều 3 Nghị định 81/2013/NĐ-CP (sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 97/2017/NĐ-CP) quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Xử lý vi phạm hành chính.
[2] Trường Đại học Luật Hà Nội (2021),
Giáo trình Lý luận chung về Nhà nước và pháp luật, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, tr. 426.
[3] TS. Bùi Xuân Phái,
Xác định lỗi của pháp nhân trong vi phạm pháp luật, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp Số 10 (338), Kỳ 2 - Tháng 5/2017.
[4] Trường Đại học Luật Hà Nội (2022),
Giáo trình Luật Hành chính Việt Nam, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, tr. 320.
[5] Khoản 2 Điều 65 Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012, sửa đổi, bổ sung năm 2020.
[6] Khoản 1 Điều 56 Pháp lệnh Xử lý vi phạm hành chính năm 2002.
[7] Điều 12a Nghị định số 81/2013/NĐ-CP (sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 97/2017/NĐ-CP) quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Xử lý vi phạm hành chính.