Chính phủ kiến tạo, liêm chính - từ nhận thức, tư duy đến hành động

(Ảnh minh họa: Nguồn internet)

Chính phủ kiến tạo phát triển (developmental government), nhà nước kiến tạo phát triển (developmental state) là các thuật ngữ được nghiên cứu từ những năm 80 của thế kỷ trước[1]. “Chính phủ kiến tạo” được vận dụng từ thực tiễn của một số nước như Nhật Bản, Mỹ, Liên hiệp Anh, Singapore, Phần Lan… Các nước này xem đây là “thuyết kiến tạo” tiến bộ và đưa vào các chương trình quản lý nhà nước, giáo dục, khoa học và công nghệ.

Tại Việt Nam, thuật ngữ “Chính phủ kháng chiến và kiến quốc” có nội hàm rộng và phần nào cũng bao hàm quan điểm “kiến tạo” trong kiến quốc[2]. “Chính phủ kiến tạo” thực chất là sự cụ thể hóa của “Chính phủ kiến quốc”, theo đó,“… Kiến tạo là hành động tạo ra những cơ hội, bớt đi những cản trở cho sự phát triển” và “Chính phủ là phải hành động chứ không thể ngồi trên dân rồi tọa hưởng,... Ở đây, là phải hành động đúng, hành động vì lợi ích của quốc gia, dân tộc, thì sự kiến tạo đó, hành động đó mới hợp lòng dân”[3].

Trong thời gian qua, Chính phủ đã quán triệt xuyên suốt quan điểm kiến tạo, cụ thể: nguyên Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng đã khẳng định trong việc xác định nhiệm vụ trọng tâm của Chính phủ nhiệm kỳ 2011 - 2016 là “phải chuyển mạnh từ nhà nước điều hành nền kinh tế sang nhà nước kiến tạo phát triển”; Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc trong phiên họp đầu tiên sau khi nhậm chức ngày 26/7/2016 trước Quốc hội và cử tri cả nước, đã xác định rõ mục tiêu xây dựng Chính phủ mới là “Chính phủ kiến tạo phát triển, liêm chính, hành động quyết liệt, phục vụ Nhân dân”[4].

Như vậy, có thể thấy, Chính phủ kiến tạo sẽ gồm hai vế của một vấn đề: kiến tạo phải liêm chính, liêm chính phải kiến tạo[5]. Điều này được xem là kim chỉ nam cho lãnh đạo Chính phủ nỗ lực thực hiện vì hiển nhiên kiến tạo, liêm chính là để hành động phát triển. Theo đó, chức năng của Chính phủ kiến tạo là xây dựng chiến lược phát triển công nghiệp hóa, hiện đại hóa, tạo môi trường và điều kiện cho các thành phần kinh tế phát huy mọi tiềm năng trong môi trường cạnh tranh và hội nhập quốc tế, tăng cường giám sát để phát hiện các mất cân đối có thể xảy ra, bảo đảm ổn định kinh tế vĩ mô và an toàn hệ thống[6].

Thay cho việc đưa ra khái niệm Chính phủ kiến tạo, liêm chính là gì, xin được trích dẫn câu nói của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc: “Nội hàm của Chính phủ kiến tạo là chủ động thiết kế chính sách pháp luật để đất nước phát triển, Nhà nước không làm thay thị trường. Kiến tạo cũng có nghĩa là Chính phủ phải kiến thiết được môi trường kinh doanh thuận lợi. Cuối cùng là phúc lợi xã hội phải tốt và quan trọng hơn cả, Chính phủ kiến tạo là nói phải đi đôi với làm. Thay ngay những cán bộ "giao mãi không chịu làm". "Cán bộ kém, dân kêu mà mãi không thay được thì kiến tạo cái gì?"[7].

Thứ nhất,Chính phủ kiến tạo, liêm chính cần áp dụng cơ chế quản trị nhà nước nên sẽ gặp phải các vấn đề sẽ phát sinh sau đây:

Một là, trách nhiệm báo cáo của Chính phủ, nghĩa là gắn liền với việc cán bộ, công chức có trách nhiệm báo cáo trước Nhân dân những vấn đề thuộc về hoạt động của Chính phủ. Trên thực tế, Chính phủ chỉ mới làm được vế thứ nhất là trách nhiệm báo cáo công việc của một số cơ quan, đơn vị và cán bộ, công chức trước cơ quan cấp trên mà chưa báo cáo trước Nhân dân. Thời gian qua, Chính phủ chỉ công khai các thủ tục hành chính để Nhân dân biết; báo cáo mức độ hoàn thành nhiệm vụ, công vụ theo cách thức báo cáo tổng kết của Bộ Nội vụ trước Chính phủ và Quốc hội, theo đó Nhân dân có thể nghe và tiếp cận thông tin.

Hai là, Chính phủ kiến tạo, liêm chính phải xây dựng được cơ chế minh bạch để cá nhân, tổ chức có thể tiếp cận hoạt động của Nhà nước theo cách thức dễ dàng nhất, ít tốn kém nhất. Điều này đang được Chính phủ nỗ lực công khai thủ tục hành chính, đặc biệt là các thủ tục về đầu tư, thành lập và hoạt động của doanh nghiệp, các thủ tục về hộ tịch... Tuy nhiên, để đảm bảo các tiêu chí đặt ra thì còn nhiều điều cần phải làm, cần phải nỗ lực trong thời gian tới. Ví dụ, những mệnh lệnh, chỉ đạo từ Chính phủ hoặc Thủ tướng Chính phủ vẫn chưa được triển khai thực hiện hiệu quả, vấn nạn “trên bảo dưới không nghe” vẫn xảy ra. Do vậy, Thủ tướng phải quyết định thành lập tổ công tác kiểm tra việc thực hiện nhiệm vụ, kết luận, chỉ đạo của Chính phủ và Thủ tướng[8].

Ba là, Chính phủ kiến tạo, liêm chính phải đảm bảo thông tin về pháp luật, nghĩa là Nhân dân phải được biết trước và đảm bảo thực hiện thống nhất pháp luật. Hiện nay, đã có các quy định của pháp luật về thông tin và đã được công khai, các dự án, dự thảo văn bản pháp luật đều nằm trên cổng thông tin điện tử của Chính phủ[9]. Tuy nhiên, Chính phủ vẫn chưa có cơ chế về cung cấp thông tin theo cách thức mà Luật Tiếp cận thông tin quy định do chưa có các văn bản lập quy có liên quan đến quyền tiếp cận thông tin[10].

Bốn là, sự tham gia của Nhân dân trong việc kiểm tra, giám sát hoạt động của Chính phủ. Đây là điểm mấu chốt của Chính phủ kiến tạo theo quan điểm quản trị nhà nước, nghĩa là Chính phủ hành động trên cơ sở sự kiểm tra, giám sát của Nhân dân. Muốn thực hiện được điều này phải thay đổi nhiều vấn đề, từ thể chế, cơ chế, phương pháp quản trị, đặc biệt là pháp luật về tổ chức và hoạt động của Chính phủ[11].

Năm là, Chính phủ kiến tạo theo định hướng quản trị nhà nước phải tạo ra cơ chế phân biệt thủ tục hành chính với các thủ tục về cung ứng dịch vụ công[12]; các dịch vụ công không cần thiết phải được loại bỏ[13] vì điều này hiện nay đang có sự nhầm lẫn, gây ra nhiều khó khăn cho cá nhân, tổ chức trong việc yêu cầu cung ứng các dịch vụ. Hiểu như thế nào là thủ tục hành chính, như thế nào là thủ tục dịch vụ hành chính công, thủ tục nào là không cần thiết phải loại bỏ đang là thách thức phải làm rõ thì Chính phủ hành động mới hiệu quả.

Thứ hai,thách thức từ xây dựng và ban hành thể chế quản lý hành chính theo phương thức kiến tạo và liêm chính của Chính phủ. Cần hoàn thiện thể chế bao hàm pháp luật, chính sách và quy chế, kế hoạch… và triển khai thực hiện có hiệu quả trên thực tế. Hiện nay, việc tổ chức và hoạt động của Chính phủ vẫn được thực hiện theo Luật Tổ chức Chính phủ với bộ máy quan liêu, nhiều tầng nấc hành chính ngay trong nội bộ các cơ quan tham mưu của Chính phủ[14]. Vì vậy, cần quy gọn về đầu mối quản lý, đó là Chính phủ có ít Phó Thủ tướng, ít Bộ trưởng và Bộ phải đa ngành, đa lĩnh vực, đảm bảo khái quát về quản lý nhà nước tầm vĩ mô, không có nhiều cục, tổng cục, trong đó không có phòng[15]...

Thứ ba,thách thức từ việc Chính phủ kiến tạo, liêm chính phải có pháp luật tiệm cận công lý, có nghĩa là pháp luật đúng, phù hợp với đạo đức xã hội, với lợi ích toàn thể Nhân dân. Tuy nhiên, văn bản pháp quy của Chính phủ vẫn cứng nhắc, nguyên tắc nhưng lại chưa đảm bảo sự công bằng, minh bạch và quyền lợi cho tất cả người dân. Nhiều quy định được ban hành vẫn có tính lợi ích nhóm, tách bạch lợi ích Nhà nước với lợi ích Nhân dân, chưa đảm bảo lợi ích của toàn xã hội, chưa đảm bảo các giá trị đạo đức của Nhân dân. Hoặc pháp luật chỉ đúng mà chưa phù hợp với quy luật phát triển của tự nhiên, xã hội, tạo nên nhiều bất cập, mâu thuẫn trong cuộc sống[16].

Thứ tư,Chính phủ kiến tạo, liêm chính phải sử dụng có hiệu quả nguồn nhân lực và các nguồn năng lực khác, giải phóng được nguồn năng lực tự nhiên, xã hội của đất nước. Hiện nay, nguồn nhân lực là cán bộ, công chức của Chính phủ vẫn chưa được bảo đảm về chất lượng, kể cả bảo đảm về đạo đức công vụ[17]. Trong khi đó, các nguồn nhân lực và nguồn năng lực khác lại chưa được sử dụng tương xứng hoặc vẫn bỏ ngỏ gây lãng phí tiềm năng nguồn lực, cụ thể: 

- Chính phủ kiến tạo chưa mời gọi được nhân tài làm việc cho đất nước bằng các cơ chế, chính sách thu hút nhân tài. Các chế độ, chính sách phải được sự đồng thuận của nguồn nhân lực này.

- Chính phủ vẫn chưa khai thác hết được các tiềm năng về tự nhiên, xã hội là nguồn lực mà không phải quốc gia nào cũng có: tiềm năng về tự nhiên là đất đai, tài nguyên, khoáng sản; tiềm năng về sự an lành của xã hội không chiến tranh, không xung đột sắc tộc tôn giáo; tiềm năng về hòa bình…

Thứ năm,tính minh bạch, khả năng giải trình và chịu trách nhiệm của Chính phủ kiến tạo. Đây là một thách thức tương đối lớn với Chính phủ trong bối cảnh hiện tại vì nhiều vấn đề lớn đang phát sinh hàng ngày, ví dụ: các chính sách của Chính phủ chưa thực sự có sự phản biện của xã hội, hoặc sự phản biện của xã hội chỉ mang tính hình thức, mặc dù có lấy ý kiến khi dự thảo nhưng khi ban hành thì chủ yếu theo ý kiến chủ quan của cơ quan tham mưu cho Chính phủ về vấn đề, lĩnh vực đó. Điều này gây nên nhiều hệ lụy khi các chính sách không phù hợp với quan hệ xã hội đang phát triển, gây hệ quả không tốt cho các quan điểm Chính phủ kiến tạo, liêm chính[18].

Thứ sáu,mối quan hệ và sự tương tác của Chính phủ với xã hội. Đây rõ ràng là thách thức lớn vì Chính phủ hiện tại chưa có được kênh thông tin thực tiễn từ xã hội. Chính phủ kiến tạo phải dành thời gian nghiên cứu thực tiễn xã hội, có các kênh tương tác trực tiếp với doanh nghiệp, với người dân, không thể chỉ bằng các hội nghị, hội thảo lấy ý kiến doanh nghiệp, người dân. Ngược lại, doanh nghiệp, người dân cũng cần có các kênh thông tin đối với Chính phủ. Những vấn đề này mặc dù hiện nay đã có Luật Tiếp cận thông tin quy định, tuy nhiên, đây mới là những quy định chung, mang tầm vĩ mô, chưa phải là những vấn đề cụ thể mà Chính phủ cần phải có những hoạch định cụ thể để thực thi trong thực tiễn[19].

Một là, Chính phủ cần xây dựng được chương trình thực hiện quản trị nhà nước, thay cho việc áp dụng chương trình quản lý nhà nước như hiện nay vì quản trị đề cao tính định hướng kiến tạo, trong đó Nhà nước có cơ chế thực thi các nhiệm vụ theo thỏa thuận; có “mô hình Nhà nước nhỏ, Nhân dân to”; pháp luật của Chính phủ là ý kiến người dân thực thụ; chính sách Chính phủ là điều người dân cần, người dân biểu đạt... Chính những điều này làm sẽ làm cho Chính phủ không “nặng gánh” khi ban hành chính sách, pháp luật mà chỉ quan tâm các vấn đề định hướng, đó là “Chính phủ không chèo thuyền mà lái thuyền”, thực hiện theo cách thức “Chính phủ quản trị” không phải là “Chính phủ quản lý” như mô hình lâu nay.

Hai là, theo cách thức “Chính phủ quản trị” nêu trên, cần thiết phải có những sửa đổi, bổ sung hoàn thiện về mặt thể chế quản lý với các vấn đề sau:

- Sửa đổi các quy định của pháp luật, đặc biệt là Luật tổ chức Chính phủ năm 2015 để tạo ra tổ chức bộ máy Chính phủ gọn đầu mối tham mưu (chỉ nên có khoảng dưới 18 bộ và cơ quan ngang bộ); trao quyền cho Thủ tướng Chính phủ về xử lý kỷ luật đối với các chức vụ, chức danh do Thủ tướng bổ nhiệm để đảm bảo tính nhanh gọn, thực thi và kiến tạo tốt.

- Xây dựng và ban hành các quy định pháp luật theo hướng quản trị hơn là quản lý nhằm tạo sự đồng thuận của người dân khi các quy định đó thực sự là ý kiến, là nguyện vọng của Nhân dân. Đồng thời, tính quản trị trong pháp luật sẽ tạo cho Chính phủ làm việc linh hoạt, chủ động hơn nhưng cũng phải tuân thủ triệt để pháp luật, chịu sự giám sát thường xuyên của người dân. Theo đó, cán bộ, công chức có cơ hội tương tác với Nhân dân trong việc xây dựng và ban hành chính sách, đặc biệt là sẽ tạo cơ hội để Bộ trưởng, Thủ tướng có nhiều điều kiện, thời gian hơn gần gũi với Nhân dân, thực hiện nhiều cuộc “vi hành” để có những thông tin xác thực với đời sống người dân.

- Xây dựng và ban hành các mô hình, chương trình tạo sự tương tác ngày càng nhiều của Chính phủ với cá nhân, tổ chức, đặc biệt là doanh nghiệp.

Ba là, tiếp tục hoàn thiện hệ thống văn bản pháp quy bảo đảm sự phù hợp với các giá trị xã hội, lợi ích của Nhân dân, đặc biệt là các văn bản điều chỉnh về đất đai, thuế, kinh tế, văn hóa - xã hội, ngân sách… Những lĩnh vực này còn nhiều bất cập, hạn chế, chưa phù hợp nên ảnh hưởng lớn đến quyền và lợi ích hợp pháp của người dân.

Bốn là, cần mạnh dạn cắt bỏ các thủ tục hành chính không cần thiết, lập và công khai danh mục thủ tục hành chính công, thủ tục dịch vụ hành chính công, tránh việc lạm dụng, vận dụng tùy tiện thủ tục hành chính.

Năm là, Chính phủ kiến tạo phải được xây dựng và phát triển trên cơ sở nền tảng các chính sách của mình. Các chính sách của Chính phủ phải có sự tham vấn của người dân, nghĩa là phải mang tính thực tế chứ không phải là tính hình thức. Do vậy, trên cơ sở Luật Trưng cầu ý dân[20], Chính phủ phải thực thi một cách nghiêm túc các quy định của Luật này, phân định rõ nhiệm vụ của mình đối với các chính sách kinh tế, văn hóa - xã hội và các chính sách khác cần có ý kiến của người dân để đảm bảo sát hợp thực tế, phục vụ nhân dân ngày càng tốt hơn.

Sáu là, phải xây dựng được sách lược sử dụng nguồn nhân lực và khai thác có hiệu quả các tiềm năng của đất nước. Cần xây dựng chương trình thu hút nhân tài, nguồn nhân lực trẻ, có tri thức cao trong và ngoài nước vào làm việc cho Chính phủ; xây dựng, hoạch định kế hoạch sử dụng các tiềm năng khác của đất nước về tự nhiên, xã hội; có các định hướng tranh thủ “hòa bình” trong bối cảnh hiện nay để gia tăng các nguồn lực phát triển đất nước. 

 

 

 

---