Mô hình Tập đoàn đại học Quốc gia của Nhật Bản và mô hình Đại học Quốc gia theo Dự thảo Luật giáo dục Đại học Việt Nam

1. Một số nét khái quát về mô hình Tập đoàn Đại học quốc gia của Nhật Bản

Mô hình cơ sở GDĐH Nhật Bản theo định hướng tổ chức thành các Tập đoàn ĐHQG (National University Corporation), nếu dịch theo tiếng Nhật sẽ là pháp nhân ĐHQG (hay ĐHQG được trao tư cách pháp nhân) nhằm tạo điều kiện cho mỗi ĐHQG phát triển thành một tổ chức đào tạo và nghiên cứu độc đáo riêng trên cơ sở tự chủ và độc lập về quản lý, đồng thời nhà nước có trách nhiệm hỗ trợ các đại học công lập về mặt xúc tiến nghiên cứu khoa học và đào tạo đội ngũ chuyên môn có trình độ tốt nhất. Đây là một mô hình đang được nghiên cứu và triển khai tại Nhật Bản nhằm phục vụ cho công cuộc cải cách giáo dục. Ban đầu, sự cải cách này chỉ nhắm đến các ĐHQG (hay đại học công lập cấp độ quốc gia) nhưng ngay sau khi triển khai đã áp dụng đồng thời cho tất các các đại học công (đại học của tỉnh, thành phố).

- Xúc tiến cải cách đại học: Việc tập đoàn hóa các ĐHQG được xem như là bộ phận của quá trình cải cách đại học nhằm tạo ra các đại học năng động có tính cạnh tranh quốc tế, được cải cách về hành chính, cho phép sử dụng nguồn lực quản trị bên ngoài, cải thiện hiệu quả quản lý, nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu, tạo ra các đại học có tính đặc thù riêng. Để đạt được mục tiêu này, vấn đề quan trọng là phải đạt đến một mô hình đại học với giảm thiểu sự kiểm soát của nhà nước về mặt ngân sách, tổ chức, nhân sự và tăng cường tối đa tính riêng biệt của các đại học.

 - Hoàn thành sứ mạng và chức năng của các ĐHQG: Các ĐHQG Nhật Bản có vai trò quan trọng trong việc phát triển nghiên cứu khoa học, đào tạo ra các nhà khoa học, nghiên cứu Nhật Bản. Các ĐHQG của Nhật Bản phân bố đều trên khắp lãnh thổ Nhật Bản, có điều kiện thuận lợi trong việc tạo ra cơ hội học tập bình đẳng cho mọi người dân Nhật Bản không phụ thuộc vào hoàn cảnh kinh tế, điều kiện địa lý. Chính vì vậy, việc tập đoàn hóa các ĐHQG không được làm thay đổi sứ mạng và chức năng của các ĐHQG mà ngược lại, phải phục vụ cho mục tiêu đáp ứng kỳ vọng trở thành nền tảng “tri thức” của nước Nhật trong thế kỷ 21.

- Tôn trọng tính độc lập và tự chủ của các ĐHQG: Tính tự chủ và độc lập của các ĐHQG cần được tôn trọng, sự đặc thù trong điều hành của mỗi trường cần được tăng cường.

 Việc hoàn thiện tổ chức bộ máy của các Tập đoàn ĐHQG phải đảm bảo các nguyên tắc sau đây: (i) Mỗi tập đoàn đại học có một pháp nhân riêng; (ii) Tên của tập đoàn đại học cần thể hiện được tên của đại học trước đây, sự kế thừa về hoạt động, truyền thống và lịch sử của trường; (iii) Nhà nước là chủ thể sáng lập trường; (iv) Các cơ sở vật chất không thể thiếu cho mục đích đào tạo và nghiên cứu như thư viện, các khoa/trường, bệnh viện, các phòng thí nghiệm trực thuộc được giữ lại cho trường; (v) Tùy thuộc hiện trạng quản lý và khả năng tự điều hành, tự trang trải chi phí, một số cơ sở vật chất, thiết bị của trường có thể được tách khỏi tập đoàn đại học để hình thành doanh nghiệp khác; nếu cần, tập đoàn đại học có thể tài trợ cho các doanh nghiệp dạng này; (vi) Cần có quy định chặt chẽ của pháp luật liên quan đến sự thành lập và hoạt động của tập đoàn ĐHQG.

Từ các nguyên tắc trên, bộ máy điều hành của Tập đoàn ĐHQG bao gồm các cơ quan sau:

a. Ban Giám đốc: bao gồm Giám đốc, một số Phó Giám đốc và hai kiểm sát viên. Giám đốc là người chịu trách nhiệm cao nhất, có năng lực lãnh đạo và kỹ năng quản lý tốt, thống nhất được nội bộ và là người đưa ra quyết định cuối cùng. Các kiểm sát viên chịu trách nhiệm kiểm tra, giám sát hoạt động của Tập đoàn đại học và khi cần thiết phải báo cáo ý kiến về kết quả kiểm tra cho Giám đốc hoặc Bộ trưởng. Nội dung đào tạo, nghiên cứu không là đối tượng kiểm tra. Ít nhất một trong hai kiểm sát viên cần là người bên ngoài trường nhưng am hiểu hoạt động đào tạo, nghiên cứu và quản lý đại học. Các Phó Giám đốc giúp việc cho Giám đốc theo từng mảng công việc như hành chính, nghiên cứu khoa học, đào tạo và sinh viên, tài chính kế toán, nhân sự, cơ sở vật chất, thông tin học thuật, môi trường và sức khỏe, gắn kết nhà trường với doanh nghiệp, chính quyền địa phương, quan hệ quốc tế. Trừ kiểm sát viên, các thành viên khác trong Ban giám đốc không chỉ được bổ nhiệm từ nguồn nội bộ nhà trường mà còn từ bên ngoài trường và kiêm nhiệm (nếu cần). Giám đốc được quyền bổ nhiệm chuyên viên văn phòng vào vị trí Ban giám đốc. Các cán bộ ngoài Ban giám đốc cũng được tuyển dụng từ bên ngoài trường. Tích cực bổ nhiệm phái nữ vào Ban giám đốc cũng như đội ngũ cán bộ khác. Số lượng thành viên Ban giám đốc thay đổi tùy qui mô, số lượng khoa/trường trực thuộc, số lượng cán bộ của Tập đoàn đại học.

b. Các tổ chức điều hành cấp cao khác: Có các bộ phận quản lý đáp ứng và hoàn thành được trách nhiệm quản lý đặc thù của Tập đoàn về dự toán và thực hiện ngân sách, quản lý tài sản, tổ chức, bổ nhiệm nhân sự, quyết định lương bổng, quản lý thời gian làm việc. Có cơ chế cho phép sự giám sát của người dân và xã hội trong quản lý, điều hành Tập đoàn; có một chiến lược quản lý về đào tạo và nghiên cứu cho phép đạt được sự nhất trí giữa quản lý và đào tạo và các qui chế cho phép đưa ra các quyết định trung hạn và dài hạn một cách năng động, linh hoạt. Để đảm bảo tính minh bạch, sự quản lý thống nhất trong việc ra các quyết định đặc biệt quan trọng đối với Tập đoàn, phải hình thành các hội đồng bao gồm các thành viên trong Ban giám đốc chịu trách nhiệm các mảng công việc có liên quan để thảo luận và ra quyết định. Ngoài các hội đồng đào tạo để thảo luận các vấn đề và chính sách liên quan đến đào tạo, cần hình thành các hội đồng điều hành (administrative councils) để thảo luận các vấn đề và chính sách quan trọng liên quan đến quản lý có sự tham gia với số lượng đáng kể các thành viên từ bên ngoài trường. Kết quả làm việc của các hội đồng điều hành và các hội đồng đào tạo được xem xét bởi Ban Giám đốc (trừ thành viên là kiểm toán) và Giám đốc là người ra quyết định cuối cùng. Tùy nhu cầu, để giải quyết các vấn đề liên quan cả về đào tạo và quản lý, Tập đoàn đại học có thể có cơ chế điều hành linh hoạt, ví dụ như hình thành các ủy ban hỗn hợp bao gồm đại diện của hội đồng điều hành và đại diện của hội đồng đào tạo nêu trên.  

 c. Các phòng ban chức năng: Mỗi Tập đoàn có thể tổ chức hoặc tổ chức lại cấu trúc các phòng ban vào thời điểm tùy ý để hình thành các phòng ban trong giới hạn ngân sách cho phép. Việc thành lập các phòng ban và quy trình tuyển dụng và phát triển nhân sự cần được tổ chức sao cho ngoài các công việc điều hành hàng ngày, các phòng ban phát huy được tốt nhất chức năng như là một nhóm các chuyên gia trong điều hành đại học, cùng với cán bộ giảng dạy tham gia tích cực vào việc xây dựng kế hoạch điều hành đại học, trực tiếp hỗ trợ các Phó Giám đốc.

d. Quản lý cấp khoa/trường: Các Trưởng khoa/trường được tự chủ và tự chịu trách nhiệm về quản lý hoạt động của khoa/trường; giảm thiểu gánh nặng quản lý ngoài nhiệm vụ đào tạo và nghiên cứu của cán bộ giảng dạy, nghiên cứu, áp dụng cơ chế cho phép tận dụng hiệu quả nguồn nhân lực. Trưởng khoa/trường xác định các vấn đề quan trọng về đào tạo và nghiên cứu để đưa ra trong các cuộc họp khoa/trường, chọn phó khoa/trường và bộ máy trợ giúp để điều hành khoa/trường.

- Tổ chức/đơn vị đào tạo và nghiên cứu: Để có thể hình thành các tổ chức/đơn vị đào tạo và nghiên cứu linh hoạt, năng động đặc thù riêng nhằm đáp ứng với các xu thế mới trong nghiên cứu cũng như nhu cầu của xã hội và tăng cường tính đặc thù của từng tập đoàn, các tổ chức/đơn vị cấp bộ môn hoặc thấp hơn sẽ không bị điều chỉnh bởi luật mà có thể được thành lập hoặc giải thể trong phạm vi ngân sách cho phép của từng tập đoàn. Trong việc tổ chức đào tạo và nghiên cứu, chẳng hạn như các khoa, bậc sau Đại học, và các phòng thí nghiệm, phải xem xét tính chất của các đơn vị này liên quan trực tiếp đến hoạt động của Đại học, cũng như phải đánh giá lại tính chất và quy mô này nếu có thể. Thực hiện song song việc đánh giá lại trạng thái cân bằng với Đại học công lập và tư thục về việc thành lập các khoa. Chức năng và phạm vi hoạt động của các khoa/trường và các phòng thí nghiệm cấp đại học được xác định rõ; quy trình xét chấp thuận thành lập các đơn vị cấp này là giống nhau đối với tập đoàn đại học và đại học tư thục. Trường hợp thành lập tổ chức/đơn vị đào tạo, nghiên cứu quy mô lớn mà sự vận hành cần nhiều ngân sách nhà nước thì cần có kế hoạch trước được thể hiện trong kế hoạch trung hạn và cần được sự chuẩn y của Bộ chủ quản.

- Thành phần nhân sự và điều động: Thành phần nhân sự trong các tổ chức/đơn vị này được quyết định bởi từng tập đoàn. Các tập đoàn cũng được phép dùng các nguồn thu từ bên ngoài để tuyển dụng các tiến sĩ hoặc cán bộ nghiên cứu theo kế hoạch trung và dài hạn của đơn vị và nằm ngoài ngân sách dùng cho nhân sự được nhà nước phân bổ.

2. Mô hình đại học quốc gia theo dự thảo Luật Giáo dục đại học Việt Nam và những vấn đề đặt ra

Điều 13 Dự thảo lần thứ 5 (06/01/2012) Luật Giáo dục đại học (GDĐH) về cơ sở GDĐH Việt Nam có đề cập đến loại hình cơ sở giáo dục là Đại học và ĐHQG; Đến Dự thảo Luật GDĐH ngày 15/3/2012, tại phương án 1 của Điều 7 có đề cập đến loại hình cơ sở giáo dục là Viện Đại học và Viện ĐHQG. Theo quy định của Điều 13 Dự thảo Luật GDĐH (ngày 15/3/2012) thì cơ cấu tổ chức của Viện Đại học gồm: 1) Hội đồng Viện Đại học; 2) Ban Giám đốc; 3) Văn phòng, ban chức năng; 4) Trường đại học thành viên; Viện nghiên cứu khoa học; 5) Trường cao đẳng, Khoa, Trung tâm Nghiên cứu khoa học và công nghệ; 6) Tổ chức phục vụ đào tạo, nghiên cứu khoa học và triển khai ứng dụng; cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ; 7) Phân hiệu (nếu có). 8) Hội đồng khoa học và đào tạo, các Hội đồng tư vấn. Từ mô hình tổ chức này, chúng ta thấy phát sinh một số vấn đề sau đây:

Thứ nhất, mô hình tổ chứckhông làm rõ được sự khác biệt giữa Đại học và ĐHQG hoặc sự khác biệt giữa Viện Đại học và Viện ĐHQG. Thực chất thì mô hình Viện ĐHQG mang dáng dấp của mô hình Tập đoàn ĐHQG của Nhật Bản. Tuy nhiên, cơ cấu tổ chức của Tập đoàn ĐHQG Nhật Bản cho thấy vai trò là cơ quan quản lý hơn là cơ sở đào tạo thì cơ cấu tổ chức của Viện Đại học theo quy định của Dự thảo Luật GDĐH chưa làm rõ và phân định được hai vai trò này.

Thứ hai, việc quy định thêm loại hình cơ sở GDĐH có tên gọi “Đại học” với cơ cấu tổ chức quản lý giống với “ĐHQG” nhưng tên gọi lại tương tự với “Trường đại học” là không cần thiết và chưa có tiền lệ trên thế giới.

Thứ ba, việc đặt tên cho đại học là “Viện Đại học” hoặc ĐHQG là “Viện ĐHQG” đã đồng nhất các Trường đại học với các Viện - vốn là hai loại hình cơ sở đào tạo khác nhau về bản chất và cấp độ./.