Cải cách bộ máy nhà nước mà trọng tâm là cải cách nền hành chính nhà nước là một vấn đề được Đảng, nhà nước hết sức quan tâm. Với những chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của mình, Quốc hội đã và đang đóng một vai trò rất quan trọng trong công cuộc cải cách này. Trong bài viết, tác giả đề cập đến vai trò này của Quốc hội trên cả ba lĩnh vực hoạt động: lập pháp, giám sát và quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước, đồng thời nêu lên một số kiến nghị nhằm tăng cường hơn nữa vai trò của Quốc hội trong việc thúc đẩy cải cách nền hành chính nhà nước.
I. Quốc hội với cải cách hành chính
Trong bộ máy Nhà nước ta, Quốc hội được xác định là cơ quan đại biểu cao nhất, cơ quan quyền lực Nhà nước cao nhất, có các chức năng chủ yếu là lập hiến và lập pháp; quyết định các vấn đề quan trọng nhất của đất nước và giám sát tối cao đối với toàn bộ hoạt động của Nhà nước. Với những chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn như vậy, Quốc hội có vị trí, vai trò rất quan trọng trong hoạt động cải cách nền hành chính Nhà nước. Chúng ta xem xét vấn đề này qua việc Quốc hội thực hiện các chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của mình.
1. Qua việc thực hiện chức năng lập pháp
Trước yêu cầu, nhiệm vụ mà cải cách hành chính đặt ra trong lĩnh vực xây dựng thể chế, Quốc hội, UBTVQH đã quan tâm đến việc ban hành mới, sửa đổi, bổ sung các dự án luật, pháp lệnh nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động chỉ đạo, điều hành của Chính phủ, tạo lập hành lang pháp lý phù hợp cho hoạt động sản xuất, kinh doanh, từng bước chuyển đổi, hình thành thể chế quản lý hành chính mới trên các lĩnh vực, trước hết là trên lĩnh vực kinh tế, phù hợp với quá trình chuyển đổi sang cơ chế kinh tế thị trường. Việc ban hành các văn bản pháp luật quan trọng như: Bộ luật Dân sự, Luật Thương mại, Luật Đất đai, các đạo luật về thuế, Luật doanh nghiệp nhà nước, Luật doanh nghiệp, Luật đầu tư nước ngoài tại Việt Nam, Luật Hải quan... đã tạo ra những căn cứ, cơ sở pháp lý bước đầu cho Chính phủ tiến hành việc cải cách hành chính, đặc biệt là trong lĩnh vực đầu tư trực tiếp nước ngoài, lĩnh vực xuất khẩu, nhập khẩu, xuất cảnh, nhập cảnh, trong việc thành lập và đăng ký doanh nghiệp, từng bước xoá bỏ cơ chế "xin, cho", thực hiện mô hình "một cửa, một dấu", chế độ làm việc dân chủ và công khai.Đây là một bước tiến quan trọng về cải cách thể chế, xoá bỏ nhiều thủ tục không cần thiết, có tác động tốt đến sản xuất kinh doanh.Cùng với việc ban hành các văn bản về tổ chức bộ máy Nhà nước, Quốc hội, UBTVQH đã chú trọng đến việc ban hành các văn bản nhằm quy định cụ thể hơn một bước về việc phân công, phân cấp giữa trung ương - địa phương, một trong những nội dung quan trọng của cải cách nền hành chính Nhà nước. Cụ thể như việc ban hành Pháp lệnh quy định về nhiệm vụ, quyền hạn cụ thể của HĐND và UBND các cấp; Pháp lệnh về hướng dẫn, giám sát của UBTVQH, hướng dẫn, kiểm tra của Chính phủ đối với HĐND đã bước đầu thể hiện rõ hơn về việc phân định trách nhiệm, thẩm quyền giữa các cấp chính quyền địa phương. Đặc biệt, tại kỳ họp vừa qua, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 1992 mà một trong những nội dung chính của nó là sửa đổi, bổsung một số vấn đề về tổ chức bộ máy Nhà nước làm cơ sở cho việc cải cách bộ máy nhà nước, cải cách nền hành chính nhà nước như bỏ thẩm quyền ban hành văn bản quy phạm pháp luật của các cơ quan thuộc Chính phủ (sắp xếp lại các cơ quan này theo hướng: lĩnh vực nào cần phải do một bộ quản lý thì thành lập bộ, còn những lĩnh vực khác giao cho bộ quản lý đa nghành đa lĩnh vực phụ trách, chỉ giữ lại những cơ quan nào xét thấy thật cần thiết và những cơ quan này chỉ làm nhiệm vụ giúp Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, không ban hành văn bản quy phạm pháp luật); phân cấp lại việc phân bổ ngân sách nhà nước (Quốc hội chỉ phân bổ ngân sách trung ương, còn ngân sách địa phương thì giao cho địa phương quyết định); bỏ chức năng kiểm sát chung của Viện kiểm sát nhằm hạn chế sự chồng chéo, trùng lắp trong hoạt động của các cơ quan Nhà nước, đồng thời tập trung cho Viện kiểm sát có thể làm tốt hơn chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp.Xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức có trình độ, năng lực và phẩm chất đạo đức mới XHCN được coi là khâu trung tâm, có ý nghĩa quan trọng trong cải cách hành chính. Xác định rõ yêu cầu đó, UBTVQH đã ban hành Pháp lệnh công chức, nhằm hoàn thiện một bước pháp luật về công chức, công vụ. Đồng thời, để xây dựng đội ngũ cán bộ công chức trong sạch, chống lại tệ tham nhũng và các tệ nạn tiêu cực khác, UBTVQH đã ban hành Pháp lệnh chống tham nhũng. Những quy định của Bộ luật Hình sự (sửa đổi) được Quốc hội thông qua và nhiều văn bản pháp luật khác cũng đã góp phần tích cực trong công cuộc đấu tranh chống tham nhũng, tiêu cực trong bộ máy Nhà nước.Để việc khiếu nại, tố cáo và giải quyết khiếu nại, tố cáo đúng pháp luật, thuận tiện hơn cho nhân dân, góp phần phát huy dân chủ, tăng cường pháp chế XHCN, bảo vệ lợi ích của Nhà nước; quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân và tổ chức, Quốc hội đã ban hành Luật khiếu nại, tố cáo. Đây là một bước tiến trong việc cải cách hành chính đối với hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của công dân.Tuy nhiên phải nhận thấy rằng, công tác xây dựng pháp luật của Quốc hội còn nhiều bất cập, chưa đáp ứng đầy đủ và kịp thời cho công cuộc cải cách hành chính. Một số quy định trong các văn bản pháp luật còn chưa được thông thoáng, chưa tạo điều kiện cho việc tiến hành cải cách hành chính. Trong các văn bản pháp luật còn nhiều quy định mang tính nguyên tắc chung, chưa cụ thể để thi hành, áp dụng được ngay mà còn phải chờ ban hành nhiều văn bản, hướng dẫn thi hành trong khi đó các văn bản này lại ban hành không kịp thời nên pháp luật chậm đi vào cuộc sống và không tránh khỏi có những cách hiểu, cách làm khác nhau dẫn đến sơ hở, không thống nhất trong việc thi hành pháp luật nói chung và thực hiện công cuộc cải cách hành chính nói riêng. Đây là những vấn đề cần sớm được nghiên cứu, khắc phục trong giai đoạn tới.
2. Qua việc thực hiện chức năng giám sát
Xác định rõ một trong những nhiệm vụ trọng tâm của cải cách bộ máy Nhà nước là cải cách hành chính, Quốc hội đã quan tâm hơn đến việc giám sát hoạt động của các cơ quan Nhà nước trong thực hiện cải cách hành chính. Qua giám sát, Quốc hội, các cơ quan của Quốc hội, các đại biểu Quốc hội đã đề ra nhiều chủ trương, biện pháp, đưa ra nhiều kiến nghị xung quanh việc rà soát, hệ thống hoá các văn bản pháp luật nhằm loại bỏ các văn bản đang cản trở hoạt động quản lý điều hành của Chính phủ và các cơ quan chính quyền địa phương; vấn đề đổi mới lề lối làm việc, quan hệ công tác trong các cơ quan hành chính nhà nước; vấn đề về tổ chức bộ máy trong cơ quan hành chính và vấn đề đội ngũ cán bộ, công chức, quy chế công chức, công vụ. Cụ thể:
- Thông qua việc xem xét báo cáo: Hoạt động xét báo cáo công tác của các cơ quan hữu quan tại các kỳ họp Quốc hội, phiên họp Uỷ ban thường vụ Quốc hội là những phương thức giám sát quan trọng, có tác động lớn đến hoạt động của các cơ quan Nhà nước và toàn xã hội. Trước yêu cầu của công cuộc cải cách hành chính, tại các kỳ họp của Quốc hội, Chính phủ đã có các Báo cáo về công tác cải cách hành chính; Quốc hội, UBTVQH đã dành thời gian thích đáng trong việc xem xét, thảo luận các báo cáo này và ra các Nghị quyết về công tác cải cách hành chính.
- Giám sát việc ban hành văn bản: Quốc hội, UBTVQH có chức năng quan trọng trong việc giám sát ban hành các văn bản của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, của Chánh án TANDTC, Viện trưởng VKSNDTC, nhằm bảo đảm cho các văn bản này được ban hành phù hợp với Hiến pháp, luật, pháp lệnh, Nghị quyết của Quốc hội, UBTVQH. Việc thực hiện tốt chức năng này trong mọi lĩnh vực nói chung và trong lĩnh vực cải cách hành chính nói riêng sẽ bảo đảm cho các văn bản của Chính phủ khi được ban hành sẽ phù hợp với nội dung trong các luật, pháp lệnh, Nghị quyết của Quốc hội, UBTVQH quy định về những vấn đề có liên quan đến cải cách hành chính. Và như vậy sẽ góp phần bảo đảm mọi quy định, chủ trương, biện pháp đã được Quốc hội, UBTVQH thảo luận, thông qua được thực hiện nghiêm chỉnh trong cả nước.
- Tổ chức đoàn đi giám sát tại các cơ quan ở trung ương và địa phương : Khi cần thiết, Quốc hội, các cơ quan của Quốc hội thành lập các đoàn công tác đi giám sát hoạt động của các cơ quan của Chính phủ, của chính quyền địa phương. Qua hoạt động giám sát thực tế, Quốc hội, các cơ quan của Quốc hội đã đưa ra các kết luận, kiến nghị cần thiết đến các cơ quan chức năng, trong đó có những kiến nghị liên quan đến việc cải cách hành chính. Nhiều kiến nghị đã được cơ quan hành chính chấp nhận và có biện pháp giải quyết.
- Thông qua việc chất vấn của đại biểu Quốc hội đối với Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng và các thành viên khác của Chính phủ: Đây là một hoạt động thể hiện trực tiếp quyền giám sát tối cao của Quốc hội đối với những người có thẩm quyền cao nhất trong các cơ quan của Nhà nước, trong đó có Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng và các thành viên khác của Chính phủ. Thực tiễn các kỳ họp Quốc hội thời gian qua cho thấy, có hàng trăm câu hỏi chất vấn cho các cá nhân và cơ quan Nhà nước, trong đó có nhiều câu hỏi chất vấn liên quan đến cải cách hành chính. Hoạt động chất vấn ngày càng được cải tiến, trở nên thiết thực hơn, có tác dụng tích cực đến việc nâng cao chất lượng hoạt động của các cơ quan Nhà nước, nâng cao trách nhiệm của những người có thẩm quyền, thúc đẩy hoạt động cải cách hành chính đạt hiệu quả tốt hơn.
Tuy nhiên, phải nhận thấy rằng hiệu quả hoạt động giám sát của Quốc hội nói chung, trong đó có giám sát hoạt động cải cách hành chính nói riêng tuy đã có những tiến bộ nhưng vẫn còn những mặt hạn chế cần khắc phục. Chúng ta chưa xây dựng được một phương thức và cơ chế giám sát hữu hiệu bảo đảm hiệu quả của hoạt động giám sát; hoạt động giám sát chưa tiến hành được nhiều, nhất là trong lĩnh vực giám sát việc ban hành văn bản; một số hoạt động giám sát vẫn còn mang tính hình thức...
3. Qua việc thực hiện chức năng quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước
Ngoài chức năng lập pháp và chức năng giám sát, Quốc hội còn là cơ quan quyết định những chính sách cơ bản về đối nội và đối ngoại, nhiệm vụ kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh của đất nước. Quốc hội là cơ quan bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm hoặc phê chuẩn các chức danh cao cấp của bộ máy Nhà nước; quyết định thành lập, bãi bỏ các Bộ và các cơ quan ngang Bộ của Chính phủ; thành lập mới, nhập, chia, điều chỉnh địa giới tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương; quy định tổ chức và hoạtđộng của Chính phủ, TAND, VKSND, chính quyền địa phương,... Đây là những vấn đề rất quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến cải cách hành chính. Trước thực trạng bộ máy Nhà nước còn cồng kềnh, kém hiệu lực, cần được sắp xếp lại để giảm bớt các thủ tục hành chính, năm 1986 Quốc hội đã quyết định sáp nhập 8 bộ thành 3 bộ. Quốc hội cũng đã quyết định chia, tách một số tỉnh để bảo đảm thuận lợi hơn cho việc quản lý hành chính và thuận tiện cho nhân dân...
II. Một số kiến nghị
Để góp phần thúc đẩy cải cách hành chính trong giai đoạn tới, xin nêu lên một số ý kiến xung quanh tổ chức và hoạt động của Quốc hội như sau:
- Quốc hội, UBTVQH cần tập trung vào việc sửa đổi, bổ sung hoặc ban hành mới các luật, pháp lệnh theo hướng nhằm tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật nhằm bảo đảm phù hợp với các cơ chế quản lý kinh tế - xã hội đang từng bước được đổi mới. Việc xây dựng các văn bản này phải trên tinh thần xác định rõ chức năng quản lý Nhà nước của các cơ quan hành chính từ trung ương đến cơ sở, tạo bước chuyển biến thật sự trong phân cấp trung ương - địa phương. Việc phân cấp phải rành mạch cả về công tác quản lý lẫn cung cấp dịch vụ cho từng cấp theo các loại việc trung ương, loại việc cấp tỉnh, cấp huyện, cấp xã, bảo đảm không trùng lắp. Đẩy mạnh phân cấp phát huy tính chủ động, năng động của địa phương, cơ sở, đồng thời phải có cơ chế kiểm tra, thanh tra tương ứng, trong đó trung ương giữ quyền kiểm tra, thanh tra đối với mọi hoạt động quản lý trên phạm vi cả nước. Phân cấp phải trên cơ sở kết hợp quản lý theo ngành với quản lý theo lãnh thổ, bảo đảm nguyên tắc tập trung dân chủ. Sớm có sự nghiên cứu đổi mới tổ chức và hoạt động của HĐND để bảo đảm hiệu quả hoạt động của cơ quan này; xác định rõ vai trò, vị trí của HĐND, việc tổ chức HĐND ở các cấp hành chính... Việc sớm phải sửa đổi, bổ sung pháp luật về thanh tra mà liên quan tới nó là Luật tổ chức VKSND cũng là những công việc rất cần thiết. Nhiều nội dung trong các văn bản này có liên quan trực tiếp đến cải cách hành chính. Cùng với việc hoàn thiện pháp luật về tổ chức, bộ máy Nhà nước thì Quốc hội cần tiếp tục quan tâm đồng bộ tới việc rà soát để bổ sung, sửa đổi, ban hành mới các văn bản pháp luật trong các lĩnh vực đầu tư trực tiếp nước ngoài, xuất, nhập khẩu, đất đai, thuế... nhằm phục vụ cho công cuộc đổi mới nói chung, trong đó có cải cách hành chính.
- Trước khối lượng lớn các văn bản pháp luật cần được sớm xem xét thông qua, trong điều kiện Quốc hội mỗi năm chỉ họp 2 kỳ, thời gian mỗi kỳ họp chỉ có hạn và đa số các đại biểu Quốc hội hoạt động kiêm nhiệm, thì việc tiếp tục nghiên cứu, cải tiến quy trình xây dựng pháp luật là rất cần thiết nhằm bảo đảm đẩy nhanh tiến độ xem xét, thông qua luật và bảo đảm chất lượng của dự án được thông qua. Các luật, pháp lệnh được ban hành cần khả thi và cụ thể hơn, hạn chế tình trạng sau khi ban hành phải chờ quá nhiều văn bản hướng dẫn thi hành, làm chậm trễ hiệu lực thực tế của luật, pháp lệnh.
- Cần xác định rõ phạm vi, đối tượng, nội dung, phương thức và cơ chế giám sát của Quốc hội, các cơ quan của Quốc hội; xác định trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức trong việc tiếp thu, xử lý các kiến nghị của Quốc hội, các cơ quan của Quốc hội; phân định rõ tính chất, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn khác nhau giữa hoạt động giám sát của Quốc hội với các hoạt động kiểm tra, thanh tra của các cơ quan, tổ chức khác. Đây không chỉ là nội dung của việc quản lý Nhà nước bằng pháp luật mà còn là biện pháp để tăng cường pháp chế XHCN, một nội dung quan trọng của cải cách bộ máy Nhà nước, cải cách nền hành chính Nhà nước. Vấn đề này đặt ra cho Quốc hội nhiệm vụ cần sớm xem xét, thông qua luật giám sát của Quốc hội, sửa đổi, bổ sung pháp luật về thanh tra, về VKS...
- Trong việc xây dựng chương trình giám sát của Quốc hội cần lựa chọn trúng những vấn đề bức xúc đang đặt ra trong thực tế cuộc sống. Đối với vấn đề cải cách hành chính, Quốc hội, các cơ quan của Quốc hội cần tập trung vào giám sát việc điều chỉnh chức năng, nhiệm vụ quyền hạn của Chính phủ, các Bộ , các cơ quan thuộc Chính phủ cho phù hợp với Hiến pháp (sửa đổi), Luật tổ chức Chính phủ (sửa đổi); chú trọng công tác giám sát ban hành văn bản của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, các Bộ, cơ quan ngang Bộ. Giám sát ban hành văn bản không chỉ là giám sát các văn bản đã được ban hành xem có phù hợp với quy định của Hiến pháp, luật, pháp lệnh, nghị quyết của Quốc hội, UBTVQH hay không mà còn phải giám sát việc ban hành các văn bản đó có kịp thời hay không.
- Cần tăng cường hơn nữa hiệu quả hoạt động giám sát của Quốc hội tại kỳ họp Quốc hội, các phiên họp của UBTVQH thông qua việc xét các báo cáo công tác của Chính phủ; thông qua hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn. Việc xem xét các báo cáo chuyên đề của Chính phủ về công tác cải cách hành chính; việc chất vấn của đại biểu Quốc hội đối với công tác này cần tập trung vào những lĩnh vực bức xúc, trọng điểm của cải cách hành chính như: thành lập doanh nghiệp và đăng ký doanh nghiệp; đầu tư trực tiếp nước ngoài; cấp phát ngân sách Nhà nước và vốn đầu tư xây dựng cơ bản; xuất, nhập khẩu; xuất, nhập cảnh; cấp giấy phép xây dựng và chứng nhận quyền sở hữu nhà ở, quyền sử dụng đất đô thị; khiếu nại, tố cáo của công dân.. nhằm đảm bảo cho hoạt động cải cách hành chính phải giải quyết tốt 3 mối quan hệ quan trọng: quan hệ với dân; quan hệ với doanh nghiệp; và quan hệ trong nội bộ cơ quan hành chính.
- Thực hiện cải cách hành chính cũng có nghĩa là tăng cường đấu tranh chống tham nhũng, tiêu cực, một vấn đề đang là quốc nạn hiện nay. Nạn tham nhũng, lãng phí có đất nuôi dưỡng là do cơ chế xin- cho còn nặng, việc quản lý tài chính công còn lỏng lẻo, trình tự, thủ tục đầu tư, đấu thầu, công tác thanh tra, giám sát còn nhiều nhiêu khê, vừa dễ lợi dụng... Hoạt động chống tham nhũng vừa là nội dung, vừa là động lực của tiến trình cải cách hành chính. Một mặt, việc giảm bớt các thủ tục hành chính rườm rà, nhiều tầng nấc; việc xác định rõ chức trách, công vụ; việc kiện toàn bộ máy Nhà nước, cải cách chế độ tiền lương... chính là những biện pháp hữu hiệu nhằm phòng ngừa tệ tham nhũng.
Ngược lại, việc xử lý nghiêm minh cán bộ công chức có hành vi tham nhũng sẽ tác động trở lại đối với quá trình cải cách nền hành chính, làm trong sạch bộ máy Nhà nước. Xác định rõ ý nghĩa của cuộc đấu tranh chống tham nhũng, tiêu cực, Quốc hội đã ra các nghị quyết về nhiệm vụ này. Đây cũng chính là nội dung mà Quốc hội cần tiếp tục tập trung giám sát nhằm bảo đảm cho cuộc đấu tranh chống tham nhũng, tiêu cực đạt hiệu quả.
- Quốc hội cần tập trung thực hiện tốt chức năng quyết định dự toán ngân sách nhà nước và phân bổ ngân sách trung ương, phê chuẩn quyết toán ngân sách nhà nước, bảo đảm cho chức năng quyết định ngân sách được thực chất. Thông qua việc thực hiện chức năng này một cách hợp lý, khoa học (mà cụ thể là việc quyết định các vấn đề có liên quan đến quỹ tiền lương của cán bộ, công chức; kinh phí hoạt động của các cơ quan Nhà nước..), Quốc hội sẽ có thể kiểm soát được tổng biên chế cán bộ, công chức trong bộ máy Nhà nước, thực hiện việc giảm biên chế hành chính theo tinh thần cải cách hành chính.
- Để thực hiện các chức năng, nhiệm vụ nói trên, cần tiếp tục nghiên cứu việc đổi mới tổ chức bộ máy của Quốc hội như nghiên cứu thành lập cơ quan kiểm toán (trực thuộc UBTVQH) để giúp Quốc hội trong công tác quyết định ngân sách, công tác giám sát; thành lập Ban công tác lập pháp để giúp Quốc hội, UBTVQH trong việc soạn thảo, hoàn thiện các dự án luật, pháp lệnh; tăng cường đại biểu Quốc hội hoạt động chuyên trách, tăng cường bộ máy giúp việc của Quốc hội...; đồng thời, cần tăng cường tính chủ động, công khai trong hoạt động của Quốc hội, tạo điều kiện cho nhân dân tham gia có hiệu quả trong các hoạt động của Quốc hội, phát huy vai trò tích cực của các cơ quan thông tin đại chúng.
- Tinh thần cải cách hành chính cũng cần phải được tiến hành ngay trong Quốc hội, các cơ quan của Quốc hội, bộ máy giúp việc của Quốc hội. Bộ máy của Quốc hội cũng phải đảm bảo tinh gọn. Đội ngũ cán bộ công chức của bộ máy giúp việc của Quốc hội phải được sắp xếp lại bảo đảm cho đội ngũ này vừa có trình độ chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp cao, vừa giác ngộ về chính trị, có tinh thần trách nhiệm, tận tụy, công tâm, vừa có đạo đức, liêm khiết khi thực hiện nhiệm vụ./.
